Í þann tíma er Haraldur hárfagri réð Noregi, bjó sá maður í Orkadal, er Geirmundur hét; hann var hersir að nafnbót og höfðu langfeðgar hans verið jarlar og aldavinir Ingjalds hins illráða. Var Haraldi konungi því kalt í skapi til þeirra frænda, enda undi Geirmundur illa ofríki konungs, þótt eigi mætti hann rönd við reisa.Geirmundur átti fjölda barna, og voru þá á unga aldri, er saga þessi gerðist. Einn son átti Geirmundur, er hann hafði getið í æsku eitt sinn er hann fór til Bjarmalands; sá hét Þórður, og var miklu eldri en hin önnur börn Geirmundar. Þórður var mikill maður vexti, hár og digur, baraxlaður og herðabreiður, svartur á hár og skegg, fölleitur í andliti og úteygur og að öllu hinn hermannlegasti. Hann hafði verið stafnbúi Haralds konungs í Hafursfjarðarorrustu, en lenti í áflogum við Guttorm sindra, gamlan vin konungs, og fyrir það fékk hann óvirðingu af konungi og fór aftur í fússi til óðala sinna.
Einhvern dag kom Þórður að máli við föður sinn, kvað sér vera leitt heima að sitja og ekki hafast að: "Segir mér svo hugur um, að ég muni nokkura frægð hljóta í útlöndum, og fýsir mig að kanna siðu annarra þjóða. Þykir mér enginn slægur í að þola ánauð af konungi þessum, er hér gengur sem logi yfir akur".
Geirmundur svarar: "Eigi líst mér svo á þig, sem þú munir virðingu hljóta í útlöndum; hefur þú lítt samið þig að siðum höfðingja, og eigi stilltir þú skapi þínu er þú flaugst á við Guttorm. Vil ég því aðeins fá þér fararefni að þú farir til Íslands, því að þangað leita nú margir undan ofríki konungs, og þykir sæmd þangað að leita".
Þórður kvað sér þetta vel líka; fékk Geirmundur honum þá tólf hundruð vaðmála og skyrtunnu; hann fékk honum og alþingistíðindin bundin í nautshúð, og kvað andskotann ekkert gera til hvað tímanum liði, kvaðst ekkert hirða um neina chronologíu; alþingistíðindin voru öll bundin í eitt bindi og lá við ofraun, er Þórður bar þau til skips, þótt sterkur væri. Geirmundur fékk Þórði skip gott, og var drekahöfuð á og lokaður kjafturinn; lagði hann ríkt á við Þórð að sigla eigi að landinu með gínanda höfði og gapandi trjónu, því að þá mundu allar landvættir fælast; síðan mælti Geirmundur:
"Svo segir mér hugur um, að við munum nú eigi sjást oftar, og mun ég bein bera hér í Norvegi; em eg maður gamall og eigi lengur fær til stórræða, en hér er hattur, er ég vil gefa þér að skilnaði til hamingju; hafa forfeður vorir borið hann, og þáði Hróaldur hreinbjálfi hattinn af Garðskonungi eitt sinn er hann var á dýraveiðum með konunginum, og mættu þeir ketti, er konungurinn hræddist og hét á Hróald, að hann bjargaði sér undan kettinum, en Hróaldur fór á móti fressinu og glímdu þeir Hróaldur lengi. Var það langur og harður atgangur og lyfti Hróaldur kettinum svo að þá var skammt til himins, en Garðskonungi varð svo hverft við, að hann reif hattinn af höfði sér og gaf Hróaldi hann, en varð sjálfur þaðan í frá ófær til að stjórna ríkinu", því að þetta var raunar stjórnarhattur, og uxu þar innan í konjaksþrúgur og brennivínsber, innan um stjórnartíðindi og hreppstjórnarinstrúx; þar óx og stjórnarskráin vafin í kotúnsvíði; þar voru púnskollur með stjórnarpúnsi og bekkir aringreypir settir þingræðisdrömmum; en þá er hatturinn var ofan tekinn, þá heyrðist stjórnarhringlið og þingræðisglamrið langar leiðir. Er svo sagt, að merkir stjórnvitringar í útlöndum hafi löngum setið agndofa og hlustað á þetta, enda margir viljað lána eða kaupa stjórnarhattinn, en ekki fengið hann. "Muntú oft hafa gagn af hattinum", mælti Geirmundur, "og ekki síst ef þú mætir kúm, því að þær hræðast stjórnarhattinn, hef ég oft reynt það. Er hattur þessi miklu merkilegri en hattur Strút-haralds, er stóð tíu merkur af brenndu gulli".
Þórður þakkaði föður sínum vel gjöfina, og skildu þeir feðgar með kærleikum. Lét Þórður nú í haf, og hafði Norges gamle Love og Diplomatarium Norvegicum fyrir seglfestu, og kallaði það barlest; hann hafði og tíu tunnur af andarnefjulýsi, ef sjór kynni að ókyrrast um of, og hundrað bárufleyga, alla járnbenta og vængjaða, fimmtíu seglfestupoka, tuttugu kompása og einn sýrubelg - fær hann nú hraðbyri fyrir Stað; sat Þórður sjálfur við stýri og hélt um hjálmunvöl. En á þriðja degi gekk veður til norðurs og varð eigi auðbeitt. Hét Þórður þá á Þór, að hann stöðvaði veðrið, og þar með að hann mundi taka kristni hvenær sem hann kæmist höndunum undir, en þangað til hafði hann verið hundheiðinn. Lét Þórður alla skipshöfn ganga til siglu og festa heitið; en er heitið var fest, þá kom hvirfilbylur svo mikill, að hatturinn fauk af Þórði og á sæinn út. Þá mælti Þórður: "Þess strengi ég heit, að þar skal ég land nema, sem hatturinn finnst". Var Þórður berhöfðaður eftir það, og er eigi getið af ferð hans fyrr en hann kom skipi sínu í Trékyllisvík. Þar bjó þá bóndi sá; er Þórólfur hét; tók hann Þórði með miklum virtum og bauð honum þar að vera með öllu liði sínu; þá Þórður það með þökkum, en kvaðst þó fara verða og leita að hattinum. Skildist hann þar við menn sína og hljóp sem fætur toguðu út fyrir túngarðinn og þaðan á fjöll upp, og eigi vissi hann hvar hann fór, er honum var land ókunnugt, en menn engir.
Gekk hann nú langa lengi og nærðist á krækiberjum og kornsúrum; skollafætur uxu sumstaðar í börðum. Eigi er þess getið, hvar hann fór, en að kveldi dags kom hann að skála nokkrum, var hurð hnigin á klofa og skuggsýnt í skálanum. Þórður gekk á hurðina og knúði fast, áður en hún gekk upp; varð þá brak mikið, svo að tók undir í skálanum, en Þórður veit eigi fyrr en hann er færður á loft, svo að hann lá þegar í óviti. En er hann raknaði við, þá lá hann í rúmi nokkru og skyggndist um, en ekkert gat hann séð fyrir kolniðamyrkri; var hann nú mjög hugsandi um sinn hag. Hafði hann heyrt getið helgra manna, er gert höfðu marga dýrðlega hluti, en eigi kunni hann nafn nokkurs þeirra. Var Þórður nú í standandi vandræðum þar í rúminu liggjandi; lét hann sér detta í hug öll nöfn, sem hann hafði heyrt, Geirþjóf og Hrossþjóf og Friðþjóf og marga aðra, en enginn þessara berserkja hafði gert neitt kristilegt kraftaverk.
Og sem Þórður er nú í þessum heilabrotum, þá kemur til hans maður nokkur lágur vexti og þykkur undir hönd, rauðskeggjaður og sveipur í hárinu; spratt Þórður þá upp úr rúminu og réðst á komumann, og urðu þar sviptingar harðar. Fann Þórður brátt, að hann mundi verða aflvana; hafði hann heyrt getið Hvítakrists og renndi nú huganum þangað sem hann hugði hann vera, því að hann hugði þann vera Þór, er hann glímdi við, en grunaði, að Þórr mundi eigi vera sér sem vinhollastur, því að Þórður var blandinn mjög í trúnni. Fer nú svo um síðir, að Þórður fellur og hinn á hann ofan; bjóst Þórður nú við bana sínum og hugði að rauðskeggur mundi bíta sig á barkann.
Þá mælti komumaður: "Veit ég, hvað þér er í hug, Þórður, og eigi mun ég bíta þig á barkann, og eigi nenni ég að drepa þig; sé ég, að þú verður vel við dauða þínum og vil ég að við sverjumst í fóstbræðralag; ég heiti Eggert og rek ég verslan við landvættir hér, og mun ég fylgja þér hvert á land sem þú vilt, því að ég kæri mig andskotann um verslanina". Lét hann síðan Þórð upp standa.
Þá mælti Þórður: "Þér á ég líf mitt að launa, er þú máttir bana mér ef þú vildir; en svo er mál með vexti, að ég hef týnt hatti, og leikur mér hugur á að finna". "Þá mun ég fara með þér", mælti Eggert, "og munum við báðir leita að hattinum".
Hófu þeir nú göngu sína og héldu í útnorður; sagði Þórður þá Eggerti frá afreksverkum sínum í Noregi og áflogum í Hafursfjarðarorrustu, en Eggert sagði Þórði aftur frá sínum afreksverkum, og svo ógurlegar verslunarsögur, að öll hárin risu á höfði Þórðar nema eitt, það stóðst ofraunina og lá í kyrrð bak við eyra Þórðar. Kvaðst Eggert hafa lánað penninga út á allar jarðir á landinu, nema fáeinar, og kvað bændur eigi vera meðalsnápa, er þeir kveinkuðu sér við að lána tíu krónur í silfurpenningum, en lánuðu jarðirnar svo þúsundum króna skipti. Þá mælti Þórður: "Þetta er leiðinlegt mjög, því að nú em eg penningalaus, og vildi ég gjarna lána tíu krónur, ef unnt væri".
Gengu þeir nú upp á Glámujökul og sáu yfir landið, ef nokkura jörð væri að sjá þá, er Eggert hefði eigi lánað, en engin sást - allt stóð fast hjá Eggert. - Þá gengu þeir ofan af jöklinum og enn í útnorður; höfðu þeir ekki til matar nema góibeitla og súrur; komu þeir loks í dalverpi nokkurt og hvíldu sig. Þá gekk Þórður upp á hól einn og sá að eitthvað hreyfðist þar í dæld nokkurri skammt frá; gengu þeir þangað og var þar þá hatturinn. Lá hann í loft upp og var í honum hinn mesti gauragangur; þar sátu púkar undir gorkúlum og reyktu og drömmuðu sig, en rifin alþingistíðindi og stjórnartíðindi blöktuðu yfir höfðum þeirra, og sátu hrafnar í rifrildunum og krunkuðu, en hrossagaukar höfðu kroppað alla punkta úr stjórnarskránni, svo hún var orðin enn verri en áður.
Þá mælti Þórður: "Hér er nú stjórnarhatturinn, og er nú miklu verri en áður; mun ég nú gefa dal þessum nafn og kalla hann Hattardal, og hér mun ég land nema og bæ reisa; en þér á ég lífgjöf að launa, Eggert, og vil ég nú gefa þér hattinn".
Þá mælti Eggert: "Þetta er góð gjöf, ef ég kynni með að fara, og væri það sæmilegast, að ég gæfi bróður mínum hattinn, því að þar mun hann best kominn, en eigi mun það eiga fyrir mér að liggja að ég njóti hatts þessa, enda hef ég enga trú á því, að mér muni takast að lána penninga út á stjórnarhatta. Vil ég nú launa þér gjöfina, Þórður, því að æ lítur gjöf til gjalda, og vil ég gefa þér hattinn aftur". Keyrði Eggert nú hattinn svo fast á hausinn á Þórði, að brakaði í öllum höfuðbeinunum og gnast í banakringlunni; varð Þórður að hafa það, þótt honum þætti hart leikið.
Gengu þeir Þórður og Eggert nú um dalinn og kusu bæjarstæði, var það á hæð nokkurri og allgrösugt í kring. Sótti Þórður nú fólk sitt og var þar bær reistur og bú allsæmilegt, og var verið að þessu um sumarið; var Eggert í öllum ráðum með Þórði; leið svo fram á haust. Þá frétti Þórður Eggert, hvort hann vildi gera félagsskap við sig til nokkurra meiri framkvæmda, "hygg ég, að þú sért drengur góður, og svo hef ég þig reyndan hingað til; vil ég njóta ráða þinna, en mér er land ókunnugt". Eggert kvaðst þess fús, "og er hér einn spegill, er ég mun sýna þér í ýmsa hluti, þá er þér væri annars huldir".
Þá mælti Þórður: "Gaman þætti mér að sjá spegilinn, og eru slíkt gersimar miklar". Þá tók Eggert spegilinn úr pússi sínum, og lýsti af honum eins og stjörnu, en dimmt varð allt í kring; sló þá ótta á Þórð og greip hann í Eggert og hélt sér dauðahaldi og mælti: "Þetta eru firn mikil, og munu þetta vera gerningar". "Eigi eru það gerningar", mælti Eggert, "en þetta er töfraspegill, og fékk ég hann hjá hrossakaupmanni nokkrum frá Englandi, er ég bjargaði fyrir hann merhryssi aðframkomnu af sjósótt".
"Það mun hafa verið merkilegt merhryssi", mælti Þórður, "og fýsir mig að heyra meira af því sagt, eða hvað er það, hrossakaupmaður?" Eggert mælti: "Ég gaf merhryssinu heila úr hámeri hrærðan saman við kalómel, en hrossakaupmenn eru nú kallaðir frægastir allra og stoð allra framfara til lífs og sálar - er það furða, að þú skulir eigi vita þetta, Þórður! Sé ég vel að þig skortir alla menntun, enda lítið að græða á að sitja undir sótugum ási að arinshorni í Noregi; vil ég nú helst ráða þér til að verða alþingismaður, því til þess hefur þú alla hæfilegleika sakir vaxtar og burða; er nú slíkt hin helsta ósk og eftirsókn ungra manna; en víst mun þurfa að laga á þér höfuðið, því að þar hygg ég allt vera í óstandi; mun þér ekki veita af stjórnarhattinum, kann vera hann komi þér einhverntíma að notum. Er nú ekkert annað fyrir höndum, Þórður, en að koma þér til Reykjavíkur til að menntast, þó að mér segi svo hugur um, að það muni skrykkjótt ganga; veit ég, að þú ert vel gáfaður og gott efni í alþingismann, en pólitíkina mun þig ekki vanta á meðan þú hefur stjórnarhattinn. Ætla ég það best, að þú gangir á prestaskólann og fræðist um helga hluti, svo þú sért ekki alltaf hundheiðinn, og að þú styrkist og remmist í föðurlandsástinni með konjakki og brennivíni og bjór, sem nú er aðalmark og mið ungra manna, en síður þarftú að hugsa um þekkingu og siðferði".
Þórður kvað sér þetta vel líka, "hef ég ávallt hatað alla þekkingu eins og sjálfan andskotann, og ekki var ég látinn fást við neitt þesskonar hjá foreldrum mínum - eða hvað er það, prestaskóli? Er það svarti skóli? Hans hef ég oft heyrt getið". "Það dugar ekki að tala við þig", mælti Eggert, "nú skulum við þegar halda á stað og sjá hvað í gerist".
Lögðu þeir nú af stað og gengu þann dag allan, uns þeir komu að kveldi í dal nokkurn; þar var bær einn lítill, og barði Eggert að dyrum. Var seint gengið til dyra, og kvað Eggert allan Íslendingabrag áður upp væri lokið, en Þórður skalf af hræðslu yfir ósköpunum og leirburðinum. Loksins kom þar út kona aldurhnigin; heilsar Eggert nú henni og biður hana næturgistingar, en hún kveðst óvön að hýsa gesti; býður þeim þó inn. Hún leiðir þá síðan inn í baðstofu, en Eggert og Þórði virtust húsin miklu rúmlegri er inn var komið; sátu þar tíu menn á rúmum sínum, vasklegir að sjá og þó eigi illilegir; ekki litu þeir við komumönnum.
Þá mælti Eggert: "Svo er nú mál með vexti, húsfreyja, að við Þórður félagi minn erum á menntunarvegferðarreisu og erum nú komnir á þínar náðir og þurfum nú þíns liðsinnis við; skortir okkur nú alveg penninga og fylgd yfir fjöllin, en líf Þórðar og hamingja föðurlandsins er í veði ef ég fæ ekki komið honum suður; vil ég nú biðja þig að hafa einhver ráð til að drífa upp handa okkur penninga og menn til þessarar ferðar; líst mér svo á þig sem ekki munir þú vera ráðalaus, en mannval virðist mér hér gott vera". Þá mælti húsfreyja: "Ókunnir eruð þið mér, og eigi veit ég hverjum ég hjálpa, eða hafið þið nokkuð fyrir að gefa?" Þá gellur Þórður við og segir: "Já, hér er stjórnarhatturinn, hann vil ég gefa þér, ef þú hjálpar okkur". Þá mælti Eggert: "Þegi þú, Þórður, hvaða andskotans framhleypni er þetta! Veistu ekki að allt líf þitt liggur í stjórnarhattinum, og að þú getur aldrei orðið alþingismaður ef þú missir hann? Heldurðu ekki ég hafi stúdérað stjórnarhattinn meðan við vorum í Hattardal? Þú veist auðsjáanlega ekkert um hvað í honum er, en ég veit það; þar eru dönsku lög og norsku lög, alþingistíðindi, Grágás, Gulaþingslög, Frostaþingslög, Heiðsævislög, Búalög, Jónsbók, Járnsíða, Schous Forordningar, Fogtmanns Reskript, Hurtigkarl og allt Corpus juris - og allt þetta á að síast úr stjórnarhattinum inn í hausinn á þér, og þetta ætlar þú að skilja við þig, en standa eftir eins og sköllóttur idiót eða skalperaður bavían á þinginu, ráðalaus og rænulaus og ekki vitandi hvort þú átt að snúa þér, hvort þú átt að horfa á landshöfðingjann eða Lýders, eða viltu að allt hringsnúist fyrir þér og þú verðir áttavilltur í pólitíkinni og kannske lendir í stefnum og málaferlum fyrir þingsafglapanir?"
Var Eggert svo reiðuglegur, er hann hélt þessa ræðu yfir Þórði, að eldur þótti brenna úr augum hans og reykjarmökkurinn stóð af vitum honum eins og gufubólstrar á póstskipinu, en Þórði varð svo hverft við, að hann lognaðist út af og féll í ómegin.
Eggert mælti þá: "Nú sér þú, húsfreyja, hvernig komið er, og særi ég þig við allt hvað er í jörðu og á, að hjálpa mér; hér er einn spegill, er ég vil gefa þér, og þarftú þá aldrei að spá í spilum eða í kaffebollum eða í lófum, því að sú er náttúra hans, að ef litið er í hann öðrumegin, þá má sjá í honum óorðna hluti, og muntu þá aldrei þurfa að ljúga um framtíð manna, en ef litið er í hann hinumegin, þá yngist maður allur upp og verður sem tungl í fyllingu". Við þetta varð húsfreyja einkar glöð og fékk lengi engu orði upp komið; loksins mælti hún:
"Mikið á ég þér að launa, því að þenna spegil þekki ég gjörla; átti hann hinn nafnfrægi Alexander af Tírus, og gaf hann langafa-langafa-langafa mínum spegilinn, þá er hann bjargaði lífi Alexanders undan blámanna höndum í bardaga einum á krossferð undir Hávaðafjöllum; var spegillinn síðan ávallt í ættinni þangað til Guðmundur kíkir stal honum frá föður mínum, en Guðmundur var þjófur mikill og stal öllu steini léttara; en svo stendur á, að ég er bráðskotin í manni nokkrum hér í dalnum, er Eiríkur heitir, og hefur lofað að eiga mig, en alltaf svikist um og dregið mig með ýmsum brellum og undanfærslu, en með því ég er nú farin að eldast, þá mun ég gera mig aftur unga með speglinum og reyna til að krækja í manninn og klófesta hann, en þenna þinn velgerning fæ ég aldrei fullu launað".
Og er húsfreyja sagði þetta, seildist hún ofan í örk eina forna og mikla og tók þar upp úr digran fésjóð og fékk Eggert og mælti: "Helsti lítið er það, er ég fæ launað þér, en hér eru nokkrir hollenskir dúkatar, er amma mín hefur fengið hjá Flandurmönnum fyrir duggarasokka og sjóvettlinga; muntú geta skipt þeim í sparisjóðinum ef þörf er á, og jörð vil ég lána þér til að setja í veð, og heitir Móakot, þar logar ljós allar nætur og þar er öllum vel tekið, bæði gestum og gangandi; það er frjóvsamt kot og þar er ein hundaþúfa, sem er ávallt græn vetur og sumar; en ég heiti Guðríður, og máttu nefna nafn mitt ef þú þarft lítils við."
Þá mælti Eggert, og varð léttbrýnn er hann sá fésjóðinn og fékk kotið: "Góð er gjöf þín, Gudda! En þó muntu gera það fyrir mig að leyfa Þórði félaga mínum að nefna þig, ef honum liggur á". "Það er guðvelkomið", mælti Guðríður, "og mun ég nú verða að hjálpa þér til að koma honum suður yfir fjöllin". Síðan kvaddi hún upp kumpána þá, er sátu á rúmunum, og stóðu þeir upp þegar og mæltu ekki orð. Tóku þeir kviktré og báru Þórð á kviktrjánum nótt og dag allt þar til er þeir komu að Kalmanstungu; lá Þórður alltaf sem dauður, en svo fóru þeir hart, að Eggert átti fullt í fangi með að fylgja þeim, því hann var klofstuttur og feitur, og rann svitinn af honum í árstraumum, svo að allar ár urðu ófærar af vatnavexti hvar sem þeir fóru; varð þetta að mesta tjóni fyrir Mýramenn, þar eð margir hleyptu á sund eða botnuðu ekki í ánum og drukknuðu, en árnar flóðu yfir allar Mýrarnar, svo ekkert stóð upp úr nema stromparnir á bæjunum, og flutu þó burtu um síðir, því að það voru allt saman gamlar hálftunnur og gömul kvartil frá gamla Tærgesen, og höfðu verið seldar við uppboð eftir auglýsingu í gamla Þjóðólfi.
En er þeir komu að Kalmanstungu, þá kom bóndi út og var ekki frýnilegur, kvaðst ekki vera vanur að hýsa dauðadrukkna menn, "og vil ég ekki hafa ykkur, eða hvað hefur maðurinn á höfðinu?"
"Það er stjórnarhattur", mælti Eggert, "en ekki er maðurinn dauður, heldur sefur hann, og skyldir þú heldur muna það, bóndi, að ég hef oft komið hér áður og borgað vel; hef ég farið í kappát við þig og haft sigur, hef ég étið tíu súpudiska af pálþykkri bankabyggssúpu og fimmtíu saltketsbita og drukkið tuttugu og fimm staup af brennivíni með, og sá ekki á mér, en þú varst stjörnublindur; fórum við og í glímu hér á harðvellinum og slengdi ég þér á skessubragði og greip upp handfylli mína úr gödduðum sverðinum, en þú stóðst og undraðist hversu miklu ég mátti orka; hef ég og skemmt þér heila nótt með sögum af afreksverkum mínum, en þú kvaðst mig snjallastan þeirra allra, er þú hefðir sögur af, og þá drukkum við saman merarmjólk úr fjögra marka aski, en þú mæltir svo fyrir, að eitt skyldi yfir okkur báða ganga og aldrei skyldi ég koma svo að Kalmanstungu, að ekki veittir þú mér allt það, er í þínu valdi stæði; veit ég og að þú ert svo góður drengur, að þú munir kannast við heit þitt og ekki ganga á bak orða þinna". Þá mælti bóndi: "Miklar jarteiknir eru þetta, og kannast ég nú við allt, Eggert kunningi, og berið inn drjólann!"
Var Þórður nú borinn inn í afhús eitt og fékk Eggert brennivínsstaup hjá bónda og hellti því inn um nefið á Þórði, því að munnurinn var rammlega lokaður og vígtennurnar svo fastar saman, að eigi mundu þær hafa látið undan járnkalli. Fóru þeir tíu kumpánar nú sína leið og mæltu ekki orð, en Eggert sat yfir Þórði um nóttina.
En er lifa mundi þriðjungur nætur, þá fékk Þórður hnerra svo mikinn af brennivíninu, að þakið flaug af húsinu og langt út á tún; spratt Þórður þá upp og spurði, hvað láta það væri. Eggert sagði þeim mundi þá ekki til setunnar boðið, "og er nú best að halda þegar á stað, áður en bóndi kemur á fætur og sér spell það orðið hefur á húsum hans". Tóku þeir félagar sig saman og gengu bæði nótt og dag; fóru þeir mjög villir vega og voru um nætur á bæjum, en enginn vildi þiggja dúkatana Guðríðar, þótt Eggert byði þá fram.
Er nú ekki af ferðum þeirra að segja, fyrr en þeir komu á Öskjuhlíð; þar gerðist Þórður svo baldinn og óþekkur, að Eggert fékk engu tauti við hann komið; kvaðst Þórður nú ekki vilja fara til Reykjavíkur, en Eggert þæfði í móinn með öllum þeim fortölum, sem hann kunni; kom þá loksins berserksgangur á Þórð og réðst hann á Eggert; urðu þar sviptingar harðar, þar til Eggert féll, og grúfði Þórður sig nú yfir hann og ætlaði að bíta hann á barkann. Þá hét Eggert á Guðríði og mælti lágt fyrir munni sér: "Dugi þú nú, Gudda!" Urðu þeir báðir máttvana, en í jörðinni niðri var sagt: "Hverjum ykkar á nú að duga?" "Mér", mælti Eggert. "Mér", mælti Þórður. Vissu þeir þá ekki af sér um hríð, og lágu svo sem dauðir. Þá bar svo við, að rúnameistari nokkur sprenglærður ætlaði að fara að skoða rúnasteininn á Hvaleyri, og hafði sent skósvein sinn til að sækja hest handa sér. Kemur sveinninn þar að, er hann sér liggja tvo menn, og hyggur þetta sé augafullir sveitamenn á kaupstaðarferð, gefur þeim slag yfir þvera skrokkana með svipu sinni, en þeir röknuðu þegar við og fréttu hvar þeir væru. "Þið eruð á Öskjuhlíð", mælti drengurinn, "og er undur að sjá ykkur, svo moldugir sem þið eruð og þrekkóttir; eða hvað hefur maðurinn á höfðinu?" "Það er stjórnarhattur", mælti Eggert - "ekki vænti ég þú getir vísað okkur til einhvers góðs bónda, þar sem við getum ræst okkur upp og fengið föt?"
"Það má ég gera", mælti sveinninn, "og er hér allskammt á burtu bær einn, er í Félagsgarði heitir; sá heitir Oddur, og mun hann geta hjálpað ykkur, því að hann er fróður og margs kunnandi, en það uggir mig, að honum muni ekki lítast á ykkur". "Vel er þetta mælt", segir Eggert, "og þigg þú af mér gullpenning þenna". "Þiggja mun ég penninginn", mælti sveinninn og leit á, "en ekki þekki ég penning þenna, og hygg ég muni rúnir á vera, og mun ég færa húsbónda mínum penninginn, því að hann ber gott skyn á slíka hluti".
Stóðu þeir nú upp félagar og fylgdi sveinninn þeim fram með Vatnsmýrinni; furðaði Þórð þar mjög á stórvirkjum gamla bakarans og mógröfunum, er grafnar voru hvervetna hyldjúpar og breiðar eins og borgargrafirnar við Antíokíu, og gátu þeir varla nuddað Þórði úr stað fyrir forundran, svo varð honum starsýnt á stórvirki þessi. Komu þeir nú loksins að Félagsgarðinum, var Oddur bóndi úti og var að bisa við naut, er Oddur hafði tekið til fósturs, en átti nú að slátra hjá Lamba sáluga - hafði nautið komist inn í kálgarðinn hjá Oddi; heyrðu þeir nú álengdar að Oddur mælti fyrir munni sér: "Andskotinn hafi það! Hvaða helvíti er tuddinn óþekkur! Hvað skyldi Lambi sálugi segja! Nú, ég held þetta sé ekki einleikið!" Í þessu lítur Oddur upp og sér mennina og mælti: "Hverjir eru þessir menn? Eða hvað hefur maðurinn á höfðinu?" "Það er stjórnarhattur", mælti Eggert, "sæll vertú, Oddur minn, við vildum gjarnan þiggja af þér greiða". "Ég verð að koma bolaskrattanum fyrst út úr kálgarðinum", mælti Oddur, "hvaða bölvuð óþekkt er í bolanum! Hvað ætli að Lambi sálugi segi! Ég segi ekki margt! Skárr' er' það lætin! Hvað ætli að verði um róurnar og kartöflurnar!"
Þá gekk Þórður að bolanum og tók ofan, en er graddi sá stjórnarhattinn, þá varð hann hræddur og meyr eins og lunga; labbaði hann nú mjög auðsveipur og niðurlútur út úr kálgarðinum með Oddi. Síðan kom Oddur aftur og bauð komumönnum inn; veitti hann þeim af mikilli gestrisni bæði kaffe og tvíbökur, og var hinn kátasti og talaði út í alla heima, um Möðruvallaskólann og háskólann í Salamanca, um Gladstone og Magnús hringjara, kvaðst taka Magnús hringjara langt fram yfir Gladstone; hann nefndi og Stanley, og sagði að aldrei hefði hann farið gangandi austur á Eyrarbakka eins og Einar stopp, og ekki mundi hann hafa við Einari; höfðu þeir Þórður mestu skemmtan af fróðleik Odds, en þeir sögðu aftur frá ferðum sínum hið ljósasta og drógu ekki af; leið svo til kvelds, og bauð Oddur þeim þá að ganga til sængur, kvað þá mundu ferðlúna og svefns þurfandi; síðan leiddi hann þá í hús eitt lítið, og var þar rúm upp búið; þar voru myndir af Bismark og Beaconsfield, og þar á skyrsá lá heill bunki af Tidsskrift for Veterinærvidenskab og uppi á honum sat köttur og malaði; bauð Oddur þeim nú góða nótt, en þeir háttuðu og sofnuðu þegar, og hrutu svo allur Félagsgarðurinn skalf.
En er dagaði, þá klæddust þeir og komu að máli við Odd, kváðust nú þurfa hans hjálpar við, og hafði Eggert orð fyrir þeim; "er ég", mælti hann, "önnum kafinn í að koma Þórði til menningar, en svona útleikinn eftir ferðina getur hann ekki komið fyrir manna sjónir eða á manna mót, en í borgum er mjög farið eftir fötum; vil ég því biðja þig, Oddur bóndi, að fara til borgarinnar og kaupa föt handa okkur; er hér gullpenningur, og muntú fá fyrir hann það, sem nægir". "Ja, það getur nú verið", mælti Oddur, "en ég á nú ekki gott með að kaupa handa ykkur föt, sem ykkur verði mátuleg, fyrst þið ekki komið sjálfir". "Það gerir ekkert til", mælti Eggert, "kauptu eitthvað". "Ja, ef það gerir ekkert til", sagði Oddur, "þá get ég reynt það". "Kauptu bara eitthvað", mælti Þórður, "kauptu einhvern andskotann!"
Síðan leggur Oddur á stað og heldur til höfuðborgarinnar; gekk hann í margar búðir, en hvergi voru nein föt til; ekki þorði hann að fara til útlærðra skraddara, því þar hugði hann þau of dýr; hann staðnæmdist við búðarglugga Þorláks og starði lengi á kápur og ýms önnur föt, er þar voru upp hengd, en eftir nákvæma umhugsun komst hann að þeirri niðurstöðu, að slík föt hæfði engum nema lávörðum og parlamentslimum, og þeir félagar mundu ekkert hafa við þau að gera, var Oddur nú orðinn þreyttur af gangi og þankabrotum og hugðist hann nú að fá sér hressingu; skiptir nú gullpenninginum eftir vigt og kaupir brennivín á flösku; þar hitti hann kunningja sinn í búðinni og urðu fagnafundir miklir. Fóru þeir báðir að bæjarbryggjunni og sátu þar lengi og töluðu; loksins mælti Oddur: "Ekki dugar þetta, ég verð að fara heim, en engin föt fæ ég hér, en þeir sögðu ég skyldi kaupa einhvern andskotann".
Stóð hann nú upp og reikaði um göturnar og kom loksins að búð einni, þar sem verslað var með kökur og brjóstsykur; varð Oddi starsýnt á alla þá dýrð, er þar var til sýnis í gluggunum, því að eigi var Oddur vanur að liggja á búðargluggum, þótt hann ætti heima allnærri höfuðborginni, og var hann því sem ókunnur maður; þar voru allskonar kökur allavega litar, rauðar og hvítar, gular og grænar, bláar og bröndóttar og í öllum myndum, bæði menn og dýr, fuglar, fiskar, skorkvikindi, blóm og tré, og innan um allt þetta ljómaði eldrauður Brama-Bitter og gullskærar brennivínsflöskur. Hafði Oddur nú fengið margar krónur fyrir gullpenninginn og kemur nú inn í búðina, heilsar kaupmanni virðulega og kveðst vilja kaupa einhvern andskotann. Kaupmaður kvaðst ekki hafa andskotann til sölu, en nóg sé til af öðru í búðinni.
"Látið þér mig þá fá kökur", mælti Oddur, "því það gildir einu, hvern andskotann ég kaupi"; tekur síðan handfylli sína af penningum upp úr vasa sínum og fleygir á búðarborðið. "Ætlarðu að kaupa kökur fyrir þetta allt?" segir kaupmaður. "Já", segir Oddur. "Þá verð ég að láta þig hafa poka", segir kaupmaður; tekur stóran kaffesekk tóman, og hella þeir nú úr hverjum kökukassanum eftir annan í pokann, þangað til pokinn er orðinn fullur, og getur Oddur nú ekki risið undir meiru. Kveður hann kaupmann með kossi og handabandi, og hjálpar kaupmaður honum til að lyfta á sig pokanum.
Nú rogast Oddur út með pokann og rambar nú upp eftir Bakarastígnum; honum vildi það til, að hann hafði að fornu vanist að bera í laugar, svo hann sligaðist ekki, þótt síga kynni í, léttir hann nú ekki fyrr en hann kemur í Félagsgarð. Hellir hann þar öllum kökunum úr pokanum á hlaðið, og kemur Eggert í því út. Verður Eggert þar fokreiður og spyr, hvort fól það ætli að gabba sig, "eða hvar eru fötin, sem þú áttir að kaupa?"
Oddur mælti: "Þú sagðir ég skyldi kaupa eitthvað, en Þórður félagi þinn sagði ég skyldi kaupa einhvern andskotann; nú hef ég keypt fagra hluti og girnilega til fróðleiks, og hygg ég þetta ykkur miklu hentugra en föt, því að fyrst er að éta - matur er mannsins megin". "Þetta er ekki matur, helvítið að tarna", mælti Eggert, "hvað eigum við að gera við þetta?"
Í því kemur Þórður út og sér kökuhrúguna; leist honum fagurt á að sjá og mælti: "Mikil eru verkin mannanna! og mikil mun sú borg vera, þar sem annað eins dýrindi fæst - eða er þetta matur?" "Víst er þetta matur", mælti Oddur. "Mér þykir verst að ég þekki ekki öll þessi undarlegu kykvendi og annað, sem hér er saman komið", mælti Þórður, "eða getur þú frætt mig um það, Oddur bóndi?" "Það má ég vel", mælti Oddur, "því að ég er vel heima í dýrafræðinni; hef ég þaullesið dýrafræði þá, er Bestiaríus heitir, og er hún nú kennd í skólanum og þykir bera langt af öllum - hér máttu líta dýr það, er drómedaríus heitir, það er allt úr sykurhveiti og hunangi, og hér er fuglinn kamelópardalis úr róusykri; þarna er einn basiliskus úr overheadsmjöli frá grósséra Guðnasen, og finngálkn úr gerpúlveri frá Kryger; hér eru og piparmyntukökur, jólakökur, Brúnsvíkurkökur, eggjakökur, skonrokskökur, piparkökur, Napóleonskökur og hrognakökur og soðkökur, og ekki hefur kaupmaðurinn svikið okkur, Þórður félagi! Kalla ég þetta betur fengið en ekki, og ræð ég þér fastlega til að smakka á þessu, ef þú vilt ná höfðingja hylli, því að ekki neyta höfðingjarnir annars matar daglega, heldur lifa þeir í sífelldum átveislum á þessari ódáinsfæðu alla guðslanga daga, eins og hinir ódauðlegu guðir, þeir er á Ólympi byggja, og muntu hafa lesið þetta í blöðunum, enda gengur það staflaust um allar sveitir".
"Gott þykir mér að heyra þetta", mælti Þórður, "og veit ég ekki hvar ég á helst að ráðast á, er svo margt og mikið er fram borið". Var Þórður nú lengi í vafa út af öllu þessu, þangað til hann segir: Gefið í guðs friði matinn"; sest síðan flötum beinum hjá kökuhrúgunni og tók nú heldur freklega til matarins; mokaði hann nú með báðum höndum kökunum upp í sig, en þær hvurfu eins og í hyldýpi; eyddist kökuhrúgan skjótara en frá megi segja, en Eggert stóð hissa yfir Þórði og undraðist þessar aðfarir.
En er Þórður hafði lokið kökuhrúgunni, þá mælti Eggert: "Nú hjálpar ekki að bíða lengur; skulum við nú halda til borgarinnar, en þú, Oddur, munt fara með okkur". "Já", segir Oddur, "en svo er mál með vexti, að nú á ég að fara með bolann til Lamba sáluga, en ég treysti mér ekki til að ráða við hann nema þið veitið mér lið; þykir mér það og ekki meir en skylt, er ég hef haft fyrir ykkur mikið ómak". "Það er sjálfsagt", mælti Þórður, og reisti sig upp, þótt varla gæti hann staðið, "við skulum allir leiða bolann; höfum við haft hér ágæta nótt og nú síðast ágætan mat, sem ég hef aldrei slíkan fengið, eða hvað segir þú, Eggert félagi?"
"Það er sjálfsagt að hjálpa Oddi", segir Eggert, og fer Oddur nú og sækir bolann; var hann nokkuð eikinn fyrst, en er hann sá stjórnarhattinn, þá sefaðist hann og lét leiða sig eins og lamb í Paradís. Héldu þeir nú allir á stað fjórir, Þórður og Eggert og Oddur og bolinn, og gengu upp veg þann, er Bernhöft sálugi bakari hafði látið gera fyrir löngu; varð Þórður svo hrifinn af veginum, að hann tókst á loft og fór leikandi og dansandi og kallaði upp yfir sig hvað eftir annað:
"Það er þó munur á veginum þeim arna eða vegunum í Ísafjarðarsýslu!" En graddi fór leikandi og hoppandi við hægri hlið hans; var ekki annað að sjá, en að hann væri búinn að sætta sig við stjórnarhattinn; gekk nú þetta þar til er þeir voru komnir miðja leið, þá nam Þórður staðar og kvaðst vera sjúkur. Eggert kvað hann hafa þetta af kökuátinu, "og er illt að kunna sér ekki magamál" - en Þórður geispaði og emjaði, lagðist niður á veginn um þvera götuna og velti sér eins og útjaskaður klárhestur, sem hefur verið þrælkaður í mó alla vikuna, en fær loksins að hvíla sig á útreiðartúrum á sunnudögum; graddi fleygði sér einnig niður og kepptust þeir Þórður hvor við annan báðir í að velta sér sem mest þeir máttu og teygja alla útlimina út að hinum fjórum hornum jarðarinnar; stóðu þeir Oddur og Eggert nú þarna alveg ráðalausir. Æpti Þórður hástöfum og kvaðst hafa fjarskalega magaverki, og hófust nú ákafleg óhljóð og skruðningur innan í honum, og tók undir í vömbinni á gradda.
"Hér er ekki til góðs að gera", mælti Eggert um síðir, "Þórður er svo sjúkur, að þú verður nú að fara, Oddur, og sækja landlæknirinn." "Nei! andskotinn hafi það", sagði Oddur, "hér dugar enginn landlæknir, ég sæki homöopata". "Jæja þá", sagði Eggert, "sækt' einhvern andskotann!" Fór Oddur nú af stað, en Eggert sat yfir Þórði og kvað yfir honum Daglega iðkun guðrækninnar eftir séra Sigurð sáluga Jónsson að Presthólum, en Þórður hafði enga rænu á að njóta skáldskaparins, fyrr en hann söng þetta vers: "Þvílíkir heita hundar, sem hakka aftur sinn fyrra saur, eða svín sem ástundar sig að kvola í sama aur" - þá leit Þórður iðrunaraugum á Eggert.
Oddur hittir nú homöopatann; þar var allt fullt af glösum, sykurmolum og einiberjabrennivíni; segir Oddur nú frá, hvernig komið sé, og að maður liggi dauðvona á Öskjuhlíð. "Hvað skyldi ganga að manninum?" segir homöopatinn. "Ja, það er ekki gott að segja", segir Oddur, "það er einhver undarlegur sjúkdómur, sem gengur með óttalegum skellum og skruðningum, það er annaðhvort skellusótt eða skruðningasótt".
"Er það innvortis eða útvortis?" mælti homöopatinn, "hefur maðurinn dottið eða hefur hann verið barinn?" "Ég veit ekki", segir Oddur, "en það veit ég, að hann var nær dauða þá er ég skildi við hann, og þykir mér verst um bolann, því hann liggur líka, sjálfsagt fárveikur og aðfram kominn, kannske í andlátinu, guð hjálpi mér! Ég veit ekki, hvað Lambi segir! Hann heldur annaðhvort að bolinn hafi sálast og orðið sjálfdauður af illri meðferð hjá mér, ef hann drepst - ég meina ef bolinn drepst, en ekki ef Lambi drepst, guð gefi honum lofaður! Guð fyrirgefi mér! Eða þá hann heldur að ég hafi drepið bolann með vilja og ætlað að stela honum frá sér - frelsið mig og bolann, herra læknir! Ég er alveg ólukkulegur yfir að hafa komist í þetta helvítis klandur!"
"Hvurn andskotann varðar mig um þig og bolann!" mælti homöopatinn, "þú sóttir mig til manns, sem þú sagðir að lægi dauðvona úti á víðavangi, en við þetta vil ég ekki eiga einn saman, þar verða fleiri læknar að koma til, og far þú til landlæknisins og fá mannhjálp".
Oddur fer, þó nauðugur væri; var landlæknirinn ekki hýr í horn að taka, er hann heyrði að Oddur hefði farið til homöopata, kvaðst hann ekki vilja neitt skipta sér af þeim, sem færi með tómar sykurkúlur og húmbúg, en með því Oddur lagði fast að og landlæknirinn var hjartagóður maður, þá varð hann við bón hans um síðir, og kveður upp nokkra lærisveina sína til að fara með Oddi; kemur Oddur nú aftur til homöopatans með þrjá útvalda lækna, og sagði landlæknirinn hefði bölvað, en það var lygi. Þá mælti homöopatinn: "Heyrið, þú Ólafur og þú Gvendur og þú þarna Níels! Þetta er sjálfsagt extraordiner diarrhoe, gróteskar innantökur! Við verðum að taka með okkur nóg af allskonar meðölum, því að mig grunar að hér muni ekki tómir smáskammtar duga - þetta er sjálfsagt ekki mennskur maður, ég heyri skruðninginn - eða heyrið þið hann ekki, piltar?" "Jú, við heyrum hann", mælti Ólafur, "en ég sting upp á að við höfum þjóðskáldin með, því vel má verða að þeirra þurfi". "Ja, það væri þá til að gera grafskrift", mælti Níels, "hér dugar nú ekkert sniksnak! Oddur! Far þú og safna þú saman svo mörgum mönnum sem þú getur, ef þurfa kynni að halda honum".
Biðu þeir nú allir hjá homöopatanum, en Oddur fer út um allt og fram um nes og safnar liði; en er það var saman komið, þá var kosin nefnd til að stumra yfir sjúklinginum, ef á þyrfti að halda. En með því enginn vissi hvort þetta var útvortis eða innvortis sjúkdómur, sem þeir áttu að eiga við, þá bjuggu menn sig út með verkfæri og ýmis meðöl og fengu sér allir vænt staup af Eyrarbakkabrennivíni; tekur Ólafur síðan fullan tunnupoka af hnífum og töngum, rakhnífum, pennahnífum, sjálfskeiðingum, borðhnífum, skalpellum, bjúghnífum, tálguhnífum, klípitöngum og allskonar naglbítum; ætlaði Ólafur hreint að kikna undir þessari byrði, þótt sterkur væri; en Níels bar hálftunnu með laxerolíu í fyrir, en hálftunnupoka með laxersalti frá Bryde á baki sér, og þar á ofan slengdi hann spánýrri stólpípu frá París; en Gvendur bar trog með tuttugu pálþykkum gylliniplástrum, og var lofkvæði vafið utan um hvern þeirra; en nefndin útbýtti öllu, sem til var af Flokkabókinni, meðal liðsins, til að syngja yfir sjúklinginum. Sjálfur homöopatinn hafði stórt aconitum í hægri hendinni, en í hinni vinstri hélt hann á átta potta kút af Brama-Bitter; kvað allt mundi bregðast ef þetta hrifi ekki. Hélt nú allur þessi hópur á stað hlaupandi í loftinu og bölvaði og sór og sárt við lagði, að nú skyldu þeir keppast hvor um annan þveran að líkjast hinum miskunnsama Samarítana; urðu margir undir og studdu sig sumir æpandi og stynjandi upp við landshöfðingjagarðinn, en margir drógust og skriðu á fjórum fótum upp á spítalann og lágu þar fyrir utan í hrúgum og biðu landlæknisins, beinbrotnir, rifbrotnir og hálsbrotnir, að hann kæmi til að liðsinna þeim.
Komu læknarnir nú með liðið loksins þangað, sem Þórður lá og var lítt haldinn. "Hver andskotinn gengur að manninum?" mælti homöopatinn. "Það veit ég ekki", mælti Eggert, "það er einhver ókennilegur sjúkdómur". "Það lítur út eins og það ætli að verða dúrklöp", mælti homöopatinn, "eða hvað hefur maðurinn étið? "Ja, það yrði nú langt að telja", mælti Eggert, "ef nefna skyldi hvern einstakan hlut; það ég kemst næst, mun hann hafa sett ofan í sig átta eða níu hundruð kökur".
"Hver andskotinn!" mælti homöopatinn, "hér hjálpar ekkert aconitum! Hana nú, þar byrjar hann að rymja! Hafið þið nokkurn tíma heyrt þrumur, piltar! Kökurnar eru náttúrlega komnar í einn kökk í maganum á honum, hann má til að verða af með þær - similia similibus! Níels! Kondu með stólpípuna!"
Nú fóru allir að bisa við Þórð, en hann lá sem dauður, og fengu þeir eigi velt honum, þótt svo margir gengi á sem að komust, þangað til Oddur hljóp heim og sótti tvo járnkalla, en nefndin stóð upp yfir Þórði og söng sálma úr Flokkabókinni og var nokkuð hjáróma, sem ekki var furða, svo óvenjulegur atburður sem þetta var; gátu þeir nú velt Þórði svo við, að útlit var fyrir að honum yrði sett pípan. En þegar til kom, þá var hún svo lítil, að hún hvarf á kaf úr höndum læknanna, og stóðu þeir þar alveg forviða og ráðalausir. "Ja, hér eru góð ráð dýr", sagði Eggert, "er nú best að fara að mínum ráðum". "Það verður að útvega forsvaranlega stólpfpu", mælti homöopatinn. "Það veit ég vel", mælti Eggert, "far þú nú til höfuðborgarinnar, Oddur, og finn vin minn, er Alamala heitir, og bið þú hann koma sem skjótast; skaltu færa honum tinhnapp þenna til sannindamerkis" - reif Eggert þá tinhnapp úr buxnaloku sinni og fékk Oddi. Fór Oddur nú enn á stað sem fugl fljúgandi, en hinir biðu á meðan og sungu, allir sinn með hverju lagi, sumir á Flokkabókina, en sumir bókarlaust, það sem andinn inn gaf þeim.
Oddur gengur nú um alla Reykjavík og leitar að Alamala eins og að saumnál, finnur hann loksins í Þorláksbúð; þar stóð Alamala frá sér numinn og var að horfa á nýtt Þjóðfrelsiswhisky, sem komið var frá Englandi handa fólkinu, og voru allar tennurnar á Alamala í einu vatnsflóði út af þessari stórkostlegu flöskudýrð, nema hvað einn jaxl stóð upp úr, eins og fjallið Ararat stóð upp úr syndaflóðinu - en kaupmaðurinn stóð þar sjálfur í forkláruðum serafsljóma, umbylgjaður af ódauðleikans æskudýrð og horfði brosandi á berserkinn. Þá gekk Oddur fram og hélt tinhnappnum framan í Alamala, en hann skipti þegar litum og mælti: "Nú liggur líf manns við, og mun Eggert kunningi minn þurfa liðs".
Héldu þeir nú þegar á stað, Oddur og Alamala, og rann svitinn af þeim báðum; komu þeir loksins þangað, sem læknarnir og mannfjöldinn stóð í kring um þá Þórð og Eggert. Þá mælti Eggert: "Komdu nú og hjálpaðu, Alamala, því að þig veit ég mestan berserk í allri Reykjavík; nú skaltu taka bola þenna og drepa og flá af honum belginn, svo að ekkert verði gatið á nema fyrir höfði og fótum". "Það má ég vel gera", mælti Alamala, og tók upp sax mikið og stýfir þar höfuðið af gradda; flær síðan húð af holdi í einum rykk og skellur á bak aftur við átakið, er belgurinn skildi við rassbeinið. Var Oddur heldur ófrýnilegur, er bolinn var þannig drepinn, og kvaðst eigi vita, hvernig úr þessu mundi ráðast fyrir sér.
Þá mælti homöopatinn: "Þetta þitt tak, Alamala! mun uppi vera meðan Norðurlönd eru byggð! Nú skulum við taka digran graðhvannarlegg úr Viðeyjarklettum, er ég veit að liggur á kálgarðinum hjá þér, Oddur bóndi! og búa til stólpípu, sem sé manni þessum við hæfi". Sótti Oddur hvönnina þegar, og var nú stólpípan til búin þannig, að nautsbelgurinn var saumaður við graðhvannarlegginn með tjörguðu stjórafæri, sem Níels bar ætíð í vasanum til þess að hanka þá menn með, er þjáðust af sullaveiki; síðan var belgurinn fylltur ósvikið með laxerolíu, puntstráum, rjúpnalaufi, fíflaleggjum, sóleyjum, maríustökkum, horblöðku og gulmöðru og mold, og hnoðaði Alamala þetta með hnúum og hnjám innan í nautsbelgnum; var Þórði nú sett pípan og gekk Alamala á nautsbelginn öðrumegin en allir læknarnir hinumegin og hétu á hinn heilaga Kólúmba og Þorlák helga og drifu þetta nú inn í magann á Þórði, svo að stjórnarhatturinn ætlaði að springa. Þá kallaði Eggert: "Skerið stjórnarhattinn! Skerið hattinn í guðs nafni!"
Hellti Ólafur nú öllum hnífunum úr tunnupokanum, og var nú farið að velja; kom læknunum ekki saman um hvorn hnífinn nota skyldi, og var farið að tala um að kjósa nefnd; stóð þessi þræta lengi dags, þangað til Oddur brá sér í loftinu til Guðmundar Erlendssonar og lánaði flatningssax; var svo hatturinn skorinn með því; en í því hann var skorinn þá rauk allt innan úr honum eins og fjaðrafok og kviknaði í; fóru flugeldarnir hvervetna og kveiktu í grasinu á túninu Einars snikkara og í mörgum njólarunnum, sem Einar átti, en hann stóð með reidda skaröxi, er njólarunnarnir brunnu, og þótti þá engum fýsilegt að eiga gisting undir exi hans; þar brann og allmikið af hvalspiki og rengi, og heill haugur af rafabeltum og flyðrufyllum, er komið höfðu á land með Ingólfi vestan úr Grænlandshafi; þar var þá og prentsmiðja, og var hún öll brunnin áður en nokkur leit við, og þar brann fjöldi nýprentaðra bóka og blaða til kaldra kola, og þótti mesti skaði, sem von var.
Hlupu nú samt allir upp til handa og fóta nema Gvendur, hann sat við höfuðið á Þórði og lagði á það hvorn gylliniplásturinn eftir annan, en hinir fóru að sækja slökkviliðið. Var því loksins smalað saman, og kom þar múgur og margmenni með borðalagðar húfur, sumar rauðar en sumar hvítar, sumar gylltar en sumar gular, en enginn kunni að slökkva, því að þeir höfðu aldrei slökkt nema þar sem aldrei hafði kviknað í; og ekkert vatn var til nema hálf vatnsfata, sem Kristján krummi hafði týnt á miðjum Bakarastígnum. Fór þar líkt og með húsið Egils Jónssonar forðum, að allt brann, sem brunnið gat, en slökkviliðið stóð allt í kring og horfði á, til vitnis um að það virkilega brynni. Þá gaus allt í einu upp ógurlegur blossi: Höfðu alþingistíðindin og stjórnartíðindi nuggast saman, og lá nú við að kviknaði í öllu slökkviliðinu.
Þá kallaði Eggert: "Sækið Lamba! Hann einn kann að fara með sprauturnar". Lambi var mesti íþróttamaður á alla kuklaramennt, úrmakari, kaupmaður, sprautumaður og spekúlant, og kunni hann úr flestum vandræðum að leysa. Hleypur Oddur nú sem fætur toguðu og sækir Lamba; en er Lambi kom, þá varð honum hverft við, er hann sá öll þessi feikn: Bolann dauðan, og verr en dauðan, skrokkinn beran og blóðugan og húðina útþanda í stólpípubelg.
"Á þessu átti ég ekki von af þér, Oddur!" mælti Lambi. "Það er ekki mér að kenna", mælti Oddur, "það hefur átt fyrir bolanum að liggja að deyja þannig til að bjarga manninum, og ekki má örlögin flýja né feigum forða".
Þá mælti homöopatinn: "Þetta er einhver hinn fegursti dauði, sem hugsast getur, að deyja þannig og verða að svo stórkostlegri stólpípu, að það mundi líða yfir alla homöopata í París, ef þeir sæi hana; vona ég hún verki duglega, og muni hér sjást þess menjar lengi". "Ja, það er nú gott", mælti Lambi, "sérhver hlutur hefur sín forlög, en margir borgarar bæjarins hafa skrifað sig á ketlistann, og nú veit ég ekkert um, hvort þeir vilja hafa þetta ket". "Það er ekkert í hættu", mælti Oddur, "annaðhvort skal ég taka það allt upp á minn reikning" - "þú!" sagði Lambi - "eða það má hafa það í hákarlabeitu", sagði Oddur. "O, ég held ég fari ekki að gera við spikfeitan básgelding eins og afgamlan húðarhest", mælti Lambi, "það má vel selja ketið, og húðina má eins nota fyrir það, þó hún hafi verið höfð í stólpípu - en hvar eru nú sprauturnar?" Voru þær þá dregnar fram, en Lambi sprautaði í allar áttir, svo allt slökkviliðið og læknarnir og öll nefndin tvístruðust víðsvegar, sem agnir fyrir vindi, og sáust ekki síðan; var þá enginn eftir nema Þórður og Eggert, en Oddur fór heim með Lamba og fékk góðan orðstír fyrir sína framgöngu, og kammerráðsnafnbót.
Þeir hvíldu sig nú um hríð, Þórður og Eggert, eftir afstaðnar þrautir; sofnaði Þórður loksins og svaf lengi, en Eggert sat yfir honum. Leið svo fram undir kvöld; þá vaknar Þórður og segir sér sé batnað; "vil ég nú halda áfram og til höfuðborgarinnar, er ég ekki verr til fara en þá er ég var heima hjá mér, og hirði ég ekkert um hvernig ég lít út þá er ég kem til borgar þessarar". "Þá vil ég ekki fara með þér", mælti Eggert, og tók á sig arnarham og flaug yfir á Snæfellsjökul og hlassaðist þar niður; er þar skál í jöklinum síðan og sést hún vel frá Reykjavík.
Það er nú frá Þórði að segja, að hann gekk lengi og fór villur vegar; varð honum reikað um Öskjuhlíð lengi dags, uns hann kom að hömrum nokkrum sunnan til í hlíðinni, þar er sumir kalla Beneventum. Það skildi Þórður, að þar mundi eitthvað fyrir vera, og klappar á steininn, en steinninn laukst þegar upp og gekk þar út dvergur nokkur; kvaðst hann ekki þurfa að frétta Þórð að heiti, "en ég heiti Alvíss, og hef ég byggt stein þenna síðan ég talaði síðast við Þór, vil ég að þú hvílir þig og styrkir eftir þrautir þínar, er mér eru vel kunnar, og tak hér við horni þessu". Brá dvergurinn þá horni einu undan skikkju sinni, en Þórður settist niður og drakk og sofnaði þegar.
Eigi vissi Þórður hversu lengi hann svaf, en er hann vaknaði, leit hann í kringum sig og kannaðist eigi við sig, fannst honum allt vera orðið umbreytt. Honum varð reikað eftir hlíðinni, uns hann kom á farinn veg og mætti þar mörgu fólki, en allir stóðu við og störðu á hann. Þótti Þórði þetta undarlegt, og vék hann sér að einhverjum og spurði hann hverju þetta sætti og hvar hann væri; virtist maðurinn fyrst ekki skilja Þórð, en þó kom svo um síðir, að þeir gátu bablað saman, og vitum vér lítið um mállýsku þá, en þó gat maður þessi frætt Þórð á ýmsu því, er hann vildi vita. Leið samt alllöng stund á meðan Þórður var að átta sig á lífinu, sem eigi var furða, því að gersamleg breyting var komin á alla stjórnarhagi Íslands og landshagi. Landshöfðinginn var ekki lengur til, en þrjátíu menn höfðu æðsta vald í landinu og nefndust þjóðráð; biskupinn floginn og fokinn veg allrar veraldar, búið að setja alla embættismenn af, en aragrúi af hreppstjórum réði héruðum og var endurskoðandi settur yfir hvern einasta mann í landinu, til þess að sjá um að allir fylgdu lífsreglum þeim, er blöðin höfðu prédikað, og enginn eyddi einum einasta eyri í óþarfa; en yfir þessa endurskoðara voru aftur settir aðrir endurskoðarar til að gá að hvort þeir gættu vel að öllu og reiknuðu ekki allt vitlaust, og svo aftur aðrir endurskoðarar yfir þá, og svo koll af kolli, svo að ekki fannst eitt mannsbarn í landinu, sem ekki var endurskoðari, því ekki veitti af nákvæmninni og eftirlitinu.
Gamla alþingishúsið var orðið að sýningarhöll og forngripasafni, og voru margra álna löng trafakefli rekin út um alla glugga og fjögra marka askur allur útskorinn á hverjum enda; en nýtt alþingishús stóð á Arnarhóli og voru fjórir turnar á, allir gerðir eftir turninum Babel, var flaggað á einum með Þjóðólfi, á hinum öðrum með Fjallkonunni, á hinum þriðja með Suðra, á hinum fjórða með Þjóðviljanum, en upp yfir öllu þessu flögraði Norðurljósið til og frá og settist stundum á einn turninn en stundum á annan. Lýður lá í kjallaranum, og var þaðan að heyra hljóðfæraslátt mikinn.
Í alþingishúsinu var alltaf haldið alþing vetur og sumar, dag og nótt; þingheimurinn var eintómt kvenfólk, og skiptist á að vaka, en þingræðurnar voru ávallt um þann óþolandi þrældóm, sem kvenfólkið væri í, og um kvenfrelsi og elsku til náungans, en til tilbreytingar um lóðabrúkun og þilskipaveiðar. Allar þessar dömur voru í fjárlaganefndinni, því að þar vilja allir vera, og bruðluðu þær út grunkunum á báðar hendur til sinna vildarmanna, og var heldur hrafnagangur í öskjunni; sumar voru alltaf að sletta latínu, því að þær voru allar stúdéraðar, og þótti frábært. Menntunarskólar voru komnir um allt, og yfir dyrunum á hverjum þeirra var þetta letur greypt með gulli: "Það þarf að mennta alþýðu"; - var alstaðar kennd pólitík og lögkænska, og þutu umgangskennarar um allt, þvert og endilangt, og ráku sig hvor á annan, svo margir ruku um koll; í landafræði var kennt hvaða veg Dominionlínan færi til Vesturheims, en vegurinn til sáluhjálpar var öllum orðinn ókunnur og grasi vaxinn, og hirti enginn um hann; þar var og háskóli og engin latína kennd nema þeim einum, sem voru frábærir beinasnar að gáfum, en allt stóð á höfði í kúnstbróderíi, hekluverki, búskap og ostagerð.
Allt þetta vakti megna forundrun hjá Þórði, er hann reikaði um götur og stræti höfuðborgarinnar, og var hann raunar alveg ringlaður í höfðinu, því alstaðar voru telefónþræðir spenntir og hvein í þeim ámáttlega, er vindurinn blés. Þá varð honum eigi síður starsýnt á hina stóru búðarglugga, fulla af ljómandi glysvörum, sem þóttu óumflýjanlega nauðsynlegar til lífsins; svo sem silkibönd, spiladósir, postulínsdiskar, dýrðlegar blekbyttur, höfuðvatnsglös, stórir hengilampar og allskonar prjál; þótti honum allt þetta nýstárlegt, sem von var, þar sem hann hafði aldrei fyrr slíkt séð. Þar voru allir menn orðnir Gútemplarar, og öll víndrykkja var orðin ókunnug; aftur á móti höfðu kaupmenn eigi við að flytja súkkulaðe og sódavatn, limonaðe og Brama-Bitter, og var veitt til þess stórfé úr landssjóði eftir lögum alþingis; brjóstsykur var selt í skippundum og stóð tannlæknir á hverju götuhorni með stóreflis klípitöng í hendinni, til að draga út tennurnar úr fólkinu, því að allt hafði tannpínu, og lágu tennurnar í hrúgum saman á borgarstrætunum, en bæjarstjórnin ætlaði að láta brúa með þeim göturnar. Í öllum búðum var verið að kaupa glös og bolla til að þamba ódáinsdrykkinn úr, og heyrðist ekki mannsins mál fyrir glasaglamrinu og bollabramlinu, en súkkulaðesuðan og sódavatnssötrið söng um eyrun á Þórði eins og niðurinn úr Seljalandsfossi. Stórar bryggjur lágu í sjó fram, og gengu þar vagnar á járnbrautum fram og aftur, fullir af allskonar vörum, innlendar út, en útlendar inn, en skipin lágu fyrir framan með gröfnum stöfnum og gínandi trjónum, en yst lágu geysistórir bryndrekar Dominionlínunnar í röðum til að taka vesturfara, og var kunngert á stórum silkibleðlum að svo góð meðferð væri á farþegunum, að ekki nema tuttugu væri fleygt fyrir borð á hverju skipi. Hefðarfrúr í gagnsæjum glerpilsum svifu eins og himneskir svipir um götur borgarinnar og hneigðu sig fyrir hverjum sem mætti þeim, en sumar rigsuðu eins og fokvondar framhjá, ef þær mættu karlmanni, og álitu það óskikkanlegt að líta við og heilsa. Varð Þórður hreint hissa á skírlífinu í borg þessari, og var í efa um hvort hann ætti að taka ofan eða ekki, enda fannst honum stjórnarhatturinn þrýsta svo fast að höfði sér, að honum lá við yfirliði. Stórverðugir dýrðlingar sátu á kaffehúsum hvarvetna og töluðu um dagsins brennandi spursmál, hámandi og sötrandi ódáinsfæðuna og ódáinsdrukkinn og fleygjandi peningum út til beggja handa, en konurnar þeirra biðu heima fram eftir öllum nóttum.
Dvaldi Þórður nú um hríð í þessum rannsóknum og fann hann eigi til sultar, þótt einskis neytti hann, og margs nýstárlegs varð hann vísari. Þingið var búið að löggilda hverja einustu vík og lendingu á landinu, og tuttugu sinnum var það búið að löggilda Vogavík; lágu þar tuttugu gufuskip fyrir framan, en ekkert komst inn á víkina fyrir tómum kústum, er settir voru á grynningarnar, en þær voru eins þéttar og krækiber í skyraski; en útfarnir sjómenn og examíneruð stýrimannaefni stóðu hópum saman fram með öllum fjörum og horfðu á sjóinn; höfðu flestir þeirra verið alla tíð í sveit og aldrei séð ár. Tók nú að rökkva, og var Þórði reikað ofan að sjónum; var nú allt í einu vetfangi uppljómað með rafmagnsljósum á hverju skipi og hverjum bát; sjómenn voru að koma að og þurftu ekki að fara út eða vaða, því að gufuvélar tóku við bátunum og mönnunum og hófu allt upp á land og fiskinn með, sjómennirnir voru allir í silkistökkum og flöjelsbrókum, en þorskarnir gæfir og hreyfðu sig ekki. Allur sjórinn flaut í rósenolíu, sem kostaði fimm krónur hver dropi; þótti það betra en lýsi, en engin alda reis og enginn drukknaði framar, svo allir sjómenn voru orðnir ódauðlegir; hingað og þangað svifu stórir rafmagnsdrekar, sumir hlaðnir af bjargráðanefndum, sem þögðu og horfðu í gaupnir sér, en sumir voru drekkhlaðnir af lendingalýsingum úr prentsmiðjunum, og lagði prentsvertulyktina langar leiðir. Allar róðrarferjur gengu með gufumagni, en ekki þurfti árar né segl; var því orðið alveg óþekkt að róa eða sigla, og kunni það enginn lengur; þær voru og allar tjaldaðar dýrindis pelli og purpuradúkum og alsettar speglum, til þess að golþorskarnir gætu því betur speglað sig; enginn þurfti að renna færi né bisa við lóð, því að allt gekk með rafmagni og gufumagni; gufuvélar voru hafðar til að hleypa úr kútmögunum og hver einasti þorskur var gvillotineraður með rafsegulafli og fótógraferaður um leið og hann sálaðist. Allir sjómenn voru útlærðir náttúrufræðingar og fiskifræðingar, útskrifaðir af hinum nýju menntunarstofnunum.
"Þetta kalla ég framfarir!" kallaði Þórður uppyfir sig, "þegar enginn þarf að gera neitt sjálfur! Nú sé ég, að Ísland er komið í röð með öðrum löndum, og mun þetta vera árangurinn af hinni miklu baráttu fyrir föðurlandið, sem frelsishetjur vorar hafa átt í svo lengi, og það sver ég við Hvítakrist, að ég skal ekki liggja á liði mínu, ef ég get einhvern tíma slampast yfir í landsstjórnina!"
Gekk Þórður síðan að einum bátnum, er þar lá við bryggjuna, og var maður í bátnum; sá spurði Þórð, hvers hann óskaði sér. Þórður kvaðst eigi þekkja neinn hér, "og veit ég eigi hver þú ert, en mig fýsir að litast um í landi þessu, er svo miklum framförum á að fagna." "Við erum allir framfaramenn og hér er enginn, sem ekki er dimittéraður frá útmerktustu menntunarstofnunum og framfaraskólum, sem nú eru eins algengir um landið eins og gorkúlur; en vel má ég verða við ósk þinni, svo þú fáir að litast um, og skulum við fara hér dálítið í kring, en þú fyrirgefur, kunningi, þó að við verðum að fara í króka, það gerir laxinn, sem veður hér alstaðar uppi; því síðan alþingið kostaði fiskifræðinginn, þá er hvergi vært fyrir laxi, þar sem laxaklakið hefur tekist svo ágætlega, að allar ár og vötn eru orðin full og troðin, svo maður getur gengið þurrt á torfunum yfir hverja á, og hefur landið ekki lítið grætt á þessu." Síðan benti hann með litla fingrinum, en í sama vetfangi var Þórður hafinn á loft af ósýnilegum mannahöndum, sem hreyfðust með gufuvélum, og leið hann niður í bátinn á dúnmjúkt silkihægindi, og var þar allt uppljómað af rafurmagnsljósi, er efst var uppi á siglutrénu; allt í kringum hann voru útskorin borð gulli greypt og lágu á þeim eintómar menntunarbækur og fiskibækur, búnaðarrit Hermanns, stýrimannafræði Markúsar, Feddersens Fiskeritidende, geysistór verk um þilskipaútveg, netastöppur og lóðafar, praktverk um skinnklæðasaum og skipasmíði eftir Hafliða í Svefneyjum, stóreflis doðrantar um ífærur og ýsuklórur og steinbítsroð með dýrindis málverkum og listaprýði; þar á eitt steinbítsroðið var málaður Pétur postuli og var að draga marhnút, en upp um alla veggi héngu rafmagnaðir, fagurgljáandi önglar og póleraðar flotholtsflár; netakúlur úr kristall sendu skínandi geisla útyfir borðstokkana, en neðst í austrinum var vatnsorgel, gefið af Únítaríum og hljómaði hvurt lagið eftir annað, nærri því eins og harðuppdregin spiladós hjá Jóni sáluga kaupmanni; þar var sungin "Sjómannahvöt": "Vaki Darraðar drótt," og var allmikið látið yfir sér, enda voru og verkin þar eftir; þá kom hinn nafnfrægi skáldskapur: "Kemur Ólafur Tryggvason" og "Kemur Ólafur í Lækjarkoti," en allt í einu breyttist lagið og hljóðaði: "Kemur Eggert" - þá varð Þórður forviða og frá sér numinn og stökk upp og leit framan í framfaramanninn, sem stóð með kímnisbrosi og var að fikta við silkiskúfana á flöjelsbrókinni sinni - því það var framfarasjómaður í oleuðum atlask-silkistakk og flöjelsbrók og með sjóskó úr fínasta saffíani, eins og því, sem Sigfús hefur utan um sálmabækur.
"Þetta er sjálfsagt gert mér til heiðurs," mælti Þórður, "er ég er svo fagurlega minntur á vin minn, sem því miður er nú fjarri." "Rétt getur þú til," mælti sjómaðurinn. "Ég er alveg hissa á allri þessari dýrð og ósköpum," mælti Þórður, "þetta sé ég að eru framfarir!" "Þú hefur nú séð minnst af þeim," mælti sjómaðurinn, "svona er nú hver ferja orðin, eins og þú sérð hér, en nú skulum við halda hér dálítið í kring" - í þessu lagði sjómaðurinn nefið á kinnunginn á stjórborða, en ferjan leið syngjandi yfir sjóinn og út á Svið og kringsólaði dansandi yfir á Hraunin og lengst út í Forir, og sveiflaðist síðan allt í einum rykk yfir á Vogavík, og var þar alsett kústum; síðan leið hún yfir að Keflavík, en þar var enginn kominn á fætur, þó komið væri yfir hádegi; sagði sjómaðurinn Þórði, að Keflavíkurkaupmennirnir þyrftu að sofa eftir næturrommið, en mundu nú bráðum vakna við framfarabramlið, og mundu þeir þá ekki láta menn bíða margar klukkustundir eftir því að mega fá að sjá hina náðugu ásjónu kaupmannsins; þótti Þórði þetta allmerkilegt. Þá varð Þórði litið til hafs og sá hann eins og vegg eða röst, og er hann hugði að betur, þá voru þetta þorskar, er teygðu upp höfuðin; sagði sjómaðurinn, að þeir væri að gá að hvað klukkan væri í Keflavík, og mundi þeim þykja hún ganga heldur seint og vera töluvert á eftir tímanum. Þórði þótti skrýtin þorskaröðin, og undraðist, hví enginn færi fram fyrir annan.
Þá mælti sjómaðurinn: "Þessu veldur hin fræga lína, sem Sunnlendinga-vitringar drógu fyrrum frá Garðsskaga og yfir á Keilisnes; fyrir utan hana mátti enginn leggja net eða fiska, en þorskarnir halda að hún sé þar enn, og þora því ekki lengra."
"Það er merkilegt," mælti Þórður, "en ef nú enginn fiskur var fyrir innan línuna?"
"Það er hið sama," mælti sjómaðurinn, "allir þorskar fyrir utan línuna voru heilagir, og átti að hengja hvern þann, er gerðist svo djarfur að forgrípa sig á þeim." "En ef margir bátar voru nú fyrir innan línuna og fiskuðu ekkert, en nóg var fyrir utan," mælti Þórður, "hvurnin var þá farið að? Hvað höfðu mennirnir þá að éta?" "Þeir áttu þá að lifa á framfararitgerðum og menntunarrollum," mælti framfarasjómaðurinn, "eða þykir þér við ekki hafa allviðunanlegan forða af þeim?"
"Mikil ósköp!" mælti Þórður, "mun það víst koma til af menntunarskorti mínum, að ég hygg að soðning og slátur muni betur standa undir, og svangir held ég þeir mundi hafa orðið í Hattardal, ef þeir hefðu ekkert fengið annað til viðurværis en framfararitgerðir."
Síðan stefndi sjómaðurinn ferjunni upp í Leiruna, og undraðist Þórður alla þá dýrð, er hann sá þar: Hjallar á kristallssúlum fullir upp með rauðagull og himinbláar grásleppuhveljur, og voru allir með skarsúð af nýju sálmabókinni, og skrjáfuðu blöðin hátt við grásleppuhveljurnar; var þar hið besta tækifæri til að stúdéra contrapunktinn við harmóniska samstillingu diskantsins og roðabassanna, sem voru langt fyrir neðan fjórstrikað f; en fjöldi barna stóð fyrir neðan; voru þau öll upp alin af rafurmögnuðum uppeldisfræðingum, sem allir höfðu þaullesið Herbert Spencer, hinn mesta heimspeking og hinn mesta uppeldisfræðing; öll voru börnin fjörug og lífleg, sóru og bölvuðu og rögnuðu með grjótkasti og löðrungum og allskonar góðum uppeldislátum, sem börnum í barnaskólum er títt að hafa, þegar þeim er sleppt út til að leika sér á milli tímanna, en öllu var hólpið, þegar uppeldisfræðararnir luku upp sínum alvitru tanngörðum, en guðræknisvindinn lagði út yfir allt þetta og bærði hárin á höfðum þeirra eins og gljáandi hrossapuntur hreyfist fyrir hægum sunnanvindi, en stundum var sem verið væri að lesa Estrúps faðirvorið úr Fjallkonunni fyrir innan hjallgrindurnar. Þar var og allt fullt af gulllögðum saltfiski með silfursmeltum hnakkakúlum, gráfíkjufylltum kútmögum og glerskærum rauðmögum og ljómandi rauðum kviðhákalli, sem leiftraði eins og hinn nafnfrægi gimsteinn, Karbúnkúlus; en uppi yfir hrauninu sáust riklingshlaðarnir suður í Höfnunum, og lagði af þeim sætan ilm.
Fram með öllum ströndum var múgur og margmenni á ferð fram og aftur, voru það allt saman bindindismenn úr Hafnarfirði með tómar portvínsflöskur og Brama-Bitter á gagnsæjum glerkútum; þeir höfðu verið fimm mínútur í Gútemplarafélaginu og ekki drukkið nema tvær vatnsfötur. Sumstaðar lágu gullbúnir drekar með silfurreknum þjórshöfðum frá Bilbaó, og voru að sækja saltfiskinn, en honum var blásið út á skipin með menntunargöldrum; á hvern saltfisk var teiknað kort yfir heiminn af mikilli list, og allur málfiskur var pakkaður inn í Vigfúsar hugvekjur. Innan um allt þetta þaut Ingólfur í transportferðum eins og fiskifluga til og frá, allur uppdubbaður eftir óteljandi og hryllilegar skrokkskjóður, en kapteinninn og stýrimaðurinn og allir hásetarnir óðu öskrandi af dugnaði stafna á milli. Enn fremur voru barnaskólar og gagnfræðaskólar hvervetna, og gat Þórður séð inn um gluggana, að þar var fullt af námfúsum unglingum, sveinum og meyjum, sem alltaf voru að kyssast, og réru svo fast yfir bókunum, að svitinn bogaði niður af þeim, en menntunarkafið lagði upp af höfðunum á þeim eins og sterkasta reyk leggur upp úr potti, þegar verið var að brenna kaffe. Hvergi sáust vinnumenn né vinnukonur, því allt slíkt var orðið óþarft og þótti óþolandi, enda var allt kafið önnum í musterum menntunarinnar.
"Mikið er allt þetta," sagði Þórður við sjálfan sig, "mikill er kraftur menntunarinnar, að hún skuli láta alla hætta að vinna!" Svo var Þórði orðið starsýnt á allan þennan framfaraheim og öll þessi undur, að hann stóð agndofa þangað til sjómaðurinn hnippti í hann og kvað nú vera mál að halda lengra áleiðis, "skulum við nú sigla upp á Brákarpoll, því þar er ágætur verslunarstaður."
Síðan héldu þeir áleiðis og komu við á Akranesi; var allur Skaginn alsettur spilahúsum og alstaðar verið að dansa; þar var ekki lifað á öðru en tómu vatni, því allir höfðu vanið sig af öllum óþarfa og munaðarvörum; ekkert kaffe, ekkert sykur, ekkert síróp og ekkert sætt kom inn fyrir þeirra varir; kjöt og fiskur var allt látið til kaupmanna og bragðaði það enginn; korn og baunir þekktust ekki, en þeir, sem ekki höfðu getað orðið svo menntaðir að afneita öllu, lifðu á súrum og fíflaleggjum.
Nú héldu þeir kumpánar þaðan og lentu við Hvanneyri, vildi sjómaðurinn að Þórður gengi þar á land og kynnti sér framfarastofnan þá, er bústjórnarfélagið hafði keypt og sett þar. Þar voru fögur tún og sígræn engi, enga þúfu nokkursstaðar að sjá, en kristalsskærir lækir runnu og kvísluðust eftir grundunum; þar var allt vaxið eilífðarblómum handa kúnum, til að gera þær ódauðlegar. Efst uppi á hæð nokkurri stóð búfræðingahöllin, og var hún byggð á fjórum súlum, en engir veggir; var þak yfir uppi úr spjöldum af ritum Húss- og bústjórnarfélagsins, og héngu þar niður úr mýmargar medalíur, sem gefnar höfðu verið hinum fornu meðlimum fyrir einstakan dugnað í að rækta landið og fyrir túngarðahleðslu; en nú höfðu þær runnið aftur sem arfur til eftirkomendanna; glamraði í þeim og buldi með svo háum hringingum, að Þórði lá við svima. Þar undir þakinu sátu búfræðingar, allir með stórar bækur og plóga milli fótanna og töluðu ekki orð. Þar skammt frá var afarmikill minnisvarði um þá menn, er unnið höfðu á Katanesdýrinu; gein dýrið ægilega á móti þeim, en ótal byssum var miðað rétt á hægra augað á dýrinu; bjóst Þórður við ógurlegum hvelli á hverju augnabliki og var logandi hræddur. - Þaðan reikaði Þórður ofaná grundirnar og sá þar ákaflega mikið framræslufélag, á stóreflis kápu, sem keypt hafði verið á kostnað landssjóðsins til að skýla félaginu fyrir regni; en þó að þá væri alheiðskírt, þá var félagið samt á kápunni, ef regn kynni einhverntíma að koma.
Neðar á grundinni var hópur mikill ungra manna, sem klæddir voru í tómar fyrirætlanir, og höfðu fengið til þess hallærislán af landssjóði; en þar hjá var reksleggja mikil úr járni og greypt letur á, er sagði svo, að alþingi hefði veitt fimm hundruð krónur til að búa til hugvitsvél þessa, landinu til sóma en eftirkomendunum til ævinlegra nota. Datt Þórði þegar í hug, að verkfæri þetta mundi hentugt til að berja fisk, því að engin sleggja hafði verið til á Hattardal, og hugðist hann að reyna, og snerti reksleggjuna, en þá datt hún í sundur og varð að dufti. Í sama vetfangi heyrði Þórður þyt mikinn, og sá þá að fyrirætlanafélagið var allt fokið í sundur og orðið að skráþurrum rjúpnalaufum, sem þyrluðust í kring eins og í hvirfilbyl, en lokræsar framræslufélagsins voru orðnir að tómum tóbakspípum. Mörg undur sá Þórður þar önnur, þau er eigi verður frá sagt, og er nú eigi sögu að segja fyrr en þeir komu á Brákarpoll; þar hvarf sjómaðurinn, en Þórður var einn eftir.
Bryggja mikil gekk þar fram í sjó, og stóð Þórður á bryggjunni; en er hann hugði að ganga upp í borgina, þá var eins og öll bryggjan færi á flug með Þórð - kom hann þannig fljúgandi eða líðandi upp í borgina og litaðist um. Furðaði hann mjög á hinum mörgu og miklu húsum, en götur lágu þráðbeinar þvert og endilangt, fullar af fólki, sem allt var önnum kafið í verslunarsamtökum, pöntunarfélögum og menntunarverkum, en enginn talaði orð af munni; allt var á óstöðvandi framför. Kom Þórður nú á torg eitt, er lá í miðri borginni; þar á miðju torginu var líkneski mikið af Eyjólfi ljóstoll, og höfðu Færeyingar og Mýramenn reist honum þennan minnisvarða til þakklætis við stjórnina fyrir gæsku hennar, og fyrir stakan dugnað í barnakennslu; líkneskið var úr kopar, með gleraugu og staf mikinn í hendi, stóran blýhatt á höfði og þorskhaus milli fótanna; öðrumegin var myndaður bátur, en hinumegin héngu klofháir skinnsokkar, gerðir af mikilli list.
Í því Þórður er að furða sig á þessu, þá er högg mikið lagt yfir þverar herðar honum, svo hann vaknar og stekkur á fætur - hafði allt þetta verið draumur í svefni þeim, er hann féll í af drykknum úr horninu dvergsins. Var Alamala kominn þar og var að gæta að kúm, en sá mann nokkurn liggja á grúfu, og kenndi hann ekki Þórð fyrr en hann stökk upp af stafshögginu, en staf þennan hafði Halldór lánað hjá Jespersen til að styðjast við heim, en Alamala fann stafinn fyrir utan dyrnar hjá Halberg. Þótti Þórði nú raunar hálfleiðinlegt að vakna þannig úr þessari furðulegu draumveröld, en varð nú svo búið að hafa; fylgdust þeir nú að báðir til höfuðborgarinnar, og fræddi Alamala Þórð um marga hluti, en Þórður fann brátt, að Alamala væri bæði fróður og greindur vel.
Þegar þeir voru komnir nokkuð áleiðis, tók Þórður eftir því, að hann var berhöfðaður - stjórnarhatturinn var týndur!
Þá sagði Alamala: "Ekki hjálpar það, kunningi, að koma berhöfðaður til höfuðborgarinnar, og hafa ekkert til að taka ofan með; muntu fljótt sjá, er þú kemur þar, að þar eru allir hattar og húfur á ferð og flugi, og er því sjaldan logn í Reykjavík af gusti þeim, er stendur af höttunum. Skulum við nú þegar fara að leita að hattinum."
Síðan sneru þeir aftur og leituðu lengi, þangað til þeir fundu hattinn loksins milli tveggja steina, var hann þar blýfastur, og voru þeir alla nóttina að bisa við að ná honum upp; rannsakaði nú Alamala allt vandlega og kvað ekkert vanta, nema Corpus juris og fuglafriðunarlögin, en þau mættu vel missa sig, þau væru ekki svo merkileg. Setti Þórður nú upp hattinn, en kom honum þá ekki eins vel niður á höfuðið og áður.
Þeir gengu nú ofan í bæinn, og sagði Alamala Þórði frá ýmsu, vel og greinilega; sagðist hann oft hafa getað orðið bæjarfulltrúi, því hann hefði verið margbeðinn um það, en hann kvaðst ekki hafa kært sig um að kafna í ofviti. Þórður gat þess til, að villugjarnt mundi vera þar sem væri svo margar götur, en Alamala kvað bæjarstjórnina hafa ráðið bót á því, með því að setja nöfn á allar götur, en þótt flest nöfnin væri óheppileg og ljót. "Hérna er nú Kolasund," sagð' ann, "og vita menn eigi hvort kallað muni vera svo af steinkolum eða sandkolum; þarna er Póststofustræti, en ef póststofan verður einhverntíma annarsstaðar, þá verður þar ekkert Póststofustræti; svo er Veltusund, og skilja engir það nafn nema sprenglærðir sagnfræðingar; þá er Vesturgata, hún er svo löng, að hún nær heimsenda milli, en Framnesstígur er alls ekki í bænum, og svo er um fleiri götur að enginn botnar í þeim og enginn veit hvernig á þeim stendur, en þó mun bæjarstjórnin eitthvað hafa haft fyrir sér í þessu efni."
"Þetta mun vera salthús," mælti Þórður, og benti á hús eitt til hægri handar á útkjálka bæjarins. "Biddú fyrir þér," mælti Alamala, "það er nýi spítalinn, og verður þú að afsaka hvurnin hann lítur út, því að ómögulegt er að sjá að það sé opinber bygging; en ef þú vilt fá þér heilsudembu, sem þeir kalla "styrtebad", þá ræð ég þér fastlega að fara inn í spítalann í stórrigningu, því að hann lekur eins og hrip, og er það gert til sparnaðar, bæði fyrir bæinn og sjúklingana." Síðan fór Alamala með Þórð að málþráðarstöðinni og ætlaði að láta hann tala, en Þórður öskraði svo hátt, að allir urðu hræddir í Hafnarfirði, og héldu að komið væri stríð.
Margt fleira sýndi Alamala Þórði, og gerði honum grein fyrir öllum hlutum, en sem þeir voru önnum kafnir í þessu, þá kom vindkast og feykti stjórnarhattinum af Þórði, og vissu þeir ekki um sinn hvað af honum varð. Sagði Alamala að þetta mundi vera bending frá forsjóninni um að hann þyrfti hatts þessa ekki með, eða að hann hefði ekkert við hann að gera; en Þórður styggðist við nokkuð svo, sagði þó ekkert. Þá mælti Alamala: "Ekki má sköpunum renna, Þórður félagi, og svo segir mér hugur um, að meira munir þú græða á þekkingu í þessari ferð en pólitík, enda mun þér ofvaxið að lesa allt, sem ritað er í þá átt, og því spái ég, að sá tími muni koma, að þú verður fegnastur þeirri stund, er þú lýkur aftur upp bæjardyrunum í Hattardal."
Þá mættu þeir fjórum mönnum, og þá segir Alamala: "Nú verð ég að skilja við þig, félagi, því að þetta eru Gútemplarar, og munu þeir eigi þola brennivínsdaun þann, er af mér stendur." Hvarf hann nú eitthvað í burtu, en hinir fjórir staðnæmdust og störðu á Þórð og fannst þeim mikið um, en í því kemur Alamala með stjórnarhattinn; hafði hann fokið ofan í hlandræsi nokkurn, og var allur útataður, en Corpus juris komið í hann aftur og hékk allt í druslum og út um allan Alamala, svo hann var líkari stórhóp af pappírsfiðrildum en manneskju. Þótti Gútemplurunum nóg um þessa sýn og sneru þeir aðra leið, en Þórður var feginn, er hann fékk hattinn aftur, og lögðust þeir félagar nú á eitt og tróðu Corpus juris af alefli inn í hattinn. Þá mælti Alamala: "Það mun þér kunnugt, Þórður, að Corpus juris er ritað á latínu, og hana verður þú endilega að læra, svo þú ekki gangir með á höfðinu það, sem þú ekki skilur"; síðan tók Alamala hattinn og keyrði hann ofan á höfuðið á Þórði, eins og hann var sig til uppúr hlandforinni, en froðan fossaði og bullaði ofaneftir hálsinum á Þórði; sagði Alamala, að þetta yrði hann að þola, svona gengi ætíð, þegar Corpus juris væri keyrt á höfuðið á manni, "því það er svei mér ekki létt," sagð' ann, "en þó að þú ekki verðir beinharður júristi, Þórður, þá skaltu ekki hafna latínunni, því að hún kemur oft að góðum notum; ég hef sjálfur reynt það, og hefur það hjálpað mér stórum í lífinu." Kvaðst Alamala nú hljóta að skilja við Þórð, og mæltu þeir til vináttu með sér.
Rétt sem Alamala var horfinn, kemur maður nokkur lítill vexti, en ákaflega höfuðstór, og gekk allur í hlykkjum; sá ávarpaði Þórð og mælti: "Þú ert fölur að sjá, maður, eða gengur nokkuð að þér?" "Lítið er um það," segir Þórður, "og muntu geta séð hversu ég er útleikinn." "Já," segir aðkomumaður, "þú ert illa útleikinn, allur rennandi og lyktandi af óumræðilegri leðju, eða viltu þiggja lið að mér?" "Vænt þykir mér um það," segir Þórður, "því að ég er hér allsendis ókunnugur."
Síðan fer aðkomumaður inn í hús eitt og kemur aftur með vatnsfötu; fara þeir nú báðir ofan á bæjarbryggjuna, og þar eys aðkomumaður yfir hausinn á Þórði einum tuttugu vatnsfötum, enda fór þá botninn úr fötunni. "Nú vona ég að þú sért sæmilega skolaður," segir aðkomumaður, "og geturðu nú látið hvern mann sjá þig, því nú ertu eins og skolaköttur eða hundur dreginn af sundi." Þórður þakkaði honum með mörgum fögrum orðum miskunnarsamlegt góðverk við sig, og spyr hann að heiti. "Óvant er nafn mitt," segir aðkomumaður; "ég er kallaður Skolkó, og hef ég einkum gefið mig við pólitík og prettvísi, og víst mun þér geta orðið lið að mér, eða hvað er þér helst í hug?"
"Það er nú saga að segja frá því," segir Þórður, "ég er á vegferðarreisu til þess að afla mér menntunar, því mér hefur verið sagt, að ég gæti orðið alþingismaður, en það hlýði ekki að koma alveg ómenntaður á þingið, sem skipað er menntuðum mönnum og efnilegum, en mér vill nú ganga skrykkjótt að ná menntuninni, og enda óvíst, að ég nái henni nokkurn tíma; er mér farin að finnast menntunarleiðin torveld, er fyrir mig hefur borið margt á henni, sem fremur eru vandræði og undur heldur en menntun."
"Ég skal hjálpa þér", mælti Skolkó, "en þá vil ég ráða þér til að komast að skólanámi, og er best að setja þig niður við latínu". "Þetta þykir mér vænt um að heyra", mælti Þórður, "því að það sagði mér vinur minn Alamala, að latínan væri nauðsynleg, en mig vantar allan undirbúning". "Það gerir ekkert til", mælti Skolkó, "ég skal hafa ráð með þetta allt saman, en þú skalt ekki fara hátt með það, þó að þú lærir eitthvað í latínu, því bæði Þjóðólfur og Þýskalandskeisari eru á móti henni. En ég skal nú fá nokkra stúdenta, sem ekki drekka, til að kenna þér; ég hef sjálfur lært latínu, og maður þarf svei mér ekki að kunna mikið - ég komst raunar aldrei sjálfur í gegnum skólann, því ég kunni ekkert í declinationunum, en skítt með það! Það fer einhvernveginn, kunningi! Eða hvað heitirðu? Og hvað hefurðu á höfðinu?" "Þórður heiti ég", mælti Þórður, "og er ég Geirmundarson, ættaður frá Noregi; en þetta er stjórnarhattur, er ég hef fengið að gjöf af föður mínum, og hefur verið mesta gersemi, þótt nú sé hann lítið hjá því, sem áður var hann". "Á, er það stjórnarhattur?" mælti Skolkó, "þá muntu ekki komast í vandræði, því að vér hérna berum einmitt mikla virðingu fyrir stjórnarhöttum; ég hef áður alltaf gengið með blýhatt, en nú er ég kominn í Gútemplarafélagið og geng nú alltaf með stráhatt - en nú skal ég kenna þér ráð. Þú skalt ekki hugsa til að komast í skólann hér, því þú ert of stór og of gamall til þess, og skólinn hér er allt of lærður fyrir þig, enda munu kennararnir ekki ráða við þig, þar sem þeir hafa nóg með að bisa við busana, sem ekki standa út úr hnefa, og eru kennararnir í þessu striti allan daginn kófsveittir, svo þeir verða að hafa fataskipti oft á dag. En þeir hafa stofnað skóla suður á Keilisnesi, af tómri menntunarást, og þangað ræð ég þér til að fara, því að við þenna skóla eru hin bestu handrit og enar ágætustu bækur; þar eru til að mynda allir latneskir rithöfundar ritaðir á eldgömul þorskroð, sem er það útmerktasta pergament eður bókfell, er hugsast getur, þar sem þorskarnir eru svo víðförulir sem allir vita og þekkja Hyperboreana og norðurhöfin miklu betur en Franklín eða Norðensköld, en handrit annarra bókasafna eru rituð á skinnskækla af ösnum og kálfum, sem aldrei hafa komið út fyrir túnblettinn. Ég skal nú útvega þér stúdentana, en þú far að mínum ráðum, sem ég legg þér fyrir, og mun ég koma til þín á sínum tíma og leiðbeina þér".
Fékk Skolkó nú fjóra stúdenta til að kenna Þórði, eins og hann hafði lofað, og voru þeir allan veturinn að kenna honum interjectionirnar. Þórður lifði á leigusméri, er hann fékk af búi sínu og jörðum fyrir vestan; var farið með allt smérið í gegnum Kolbeinsstaðahrepp og þar varð það svo eldsúrt, að allir brunnu innan, er neyttu þess, og sögðu læknar, að magarnir á öllum væri orðnir eins og í verstu drykkjuhrútum, en flestir ætluðu að drepast í munnsviða, er á því smökkuðu; samt gat Þórður selt það með gjafverði, og var það haft á fiskiduggur, því að þar þótti eigi þörf á að veita smér frá Odda eða Arnarbæli.
Leið nú svo fram á vorið; þá kemur Skolkó til að sækja Þórð og fara með hann suður á Keilisnes; segir hann Þórði að þar sé fólk orðið svo viðkvæmt af menntuninni, að það muni ekki þola að sjá stjórnarhattinn, og svo skírlíft, að tvísýnt sé hvort Þórði sjálfum yrði vært þar, ef það kæmist upp, að hann væri ekki hjónabandsbarn, "en þó skulum við hafa hattinn með suður, því vera má að hans þurfi einhvern tíma með". Héldu þeir nú af stað og fóru í tómi; varð þeim mjög næðissamt á ferðinni, því að allir flúðu undan þeim og allar kýrnar í Kópavogi stukku upp að Hvammkoti, er nú nefnist Fífuhvammur, en fólk hélt sér kyrrt inni í húsum sínum og bæjum, lafhrætt og bærði ekki á sér, meðan stjórnarhatturinn fór fram hjá. Hvergi gátu þeir fengið kaffe eða mjólk að drekka, enn síður mat eður aðra hressingu, og komu því báðir glorhungraðir að Keilisnesi, og gátu að líta skólann álengdar; var hann byggður upp úr ágætum hjalli, er borgari nokkur þar hafði gefið föðurlandinu, en flutt allar grásleppurnar upp í annan hjall, er var hærra uppi. Þangað fóru þeir Þórður og rifu í sig allmikið af signum grásleppum til að sefa hungur sitt, og segir Skolkó, að nú sé ráðlegast að fela hattinn þar, og það gerðu þeir og rifu niður allar grásleppurnar og dysjuðu hann þar, en á meðan kom borgarinn og varð fokreiður, en sefaðist við fortölur þær, er Skolkó bar fram, því að hann var mælskur og kunni vel að koma fyrir sig orði.
Þeir Þórður og Skolkó gengu nú báðir að skólanum, og var þar fyrir utan múgur og margmenni, allir að tala um látínu og hvenær mætti setja ut með indicativo; sagði Skolkó Þórði að bíða þar á meðan hann talaði við skólastjórann. Fer Skolkó nú inn til skólastjórans, þar sem hann sat í hjallinum, og talar máli Þórðar; þótti skólastjóranum hann hafa lært nokkuð lítið, er honum var ekkert kunnugt af latínumáli nema meðalorpningar, en þó kom svo um síðir fyrir sakir vináttu þeirra og fortölur Skolkós, að Þórði var leyft að láta prófa sig, skyldi einn kennari prófa, en prófdómendur voru þeir skólameistarinn sjálfur, en hinn var stjörnumeistari skólans, og var hann svo ríkuglega gæddur gjöfum vínguðsins Bakkusar, að tveir menn leiddu hann og settu hann niður á dómstólinn; einn stúdent var látinn standa að baki Þórðar, og skyldi sá spýta í hann öllu því, er hann kannaðist ekki við.
Nú sem prófið átti að byrja, þá heyrðust skruðningar miklir úti, og var brotist á dyrnar á skólahjallinum; var Alamala þar kominn með þorskhausabagga og ruddist inn, kvaðst vera á leiðinni suður í Hafnir, en nú vildi hann vera við próf Þórðar vinar síns. Þá er Þórður spurður að, hvaða partar ræðunnar væri euöe, hahahe og heus; en Þórður sagði að það væri málspartar. "Það er rangt, þú veist ekki þetta Þórður", segir skólameistarinn. Þá gellur Alamala við og segir: "humanum est errare". "Visne mecum loqui, doctissime!" segir skólameistarinn. Þá segir Alamala: "Perbene possum, en heus er heus, og það vitum við allir".
Varð nú orðakast á milli skólastjórans og Alamala; þótti skólastjóranum, sem von var, Alamala gera óreglu og truflan á prófinu, og jókst þetta orð af orði, þangað til skólastjórinn skorar Alamala á hólm. Gengu þeir nú út fyrir skólahjallinn og var þeim markaður hólmgöngustaður og lagðir steinar um utan. Skólastjórinn hafði þykkva orðabók latneska fyrir vopn, sú var kölluð Arnesen, en Alamala reif einn þorskhaus úr bagganum og kvað vopn það mundu duga, átti Skolkó að halda skildi fyrir skólameistaranum, en mátti ekki vera að því, er hann hlaut að bregða sér yfir í kot til að fá sér soðningu fyrir hungurs sakir.
Taka þeir nú til bardaga, skólastjórinn og Alamala; og börðust hart og títt, svo að hvorugur hopaði einn þumlung, mátti þar sjá mörg stór högg, og voru höggin með Arnesen auðkennd, og gnast við í spjöldunum, en gneistaflugið stóð víðs vegar um loftið, þá er conjunctionum og præpositionum laust saman; en Alamala veifaði þorskhausnum svo, að háan stormhvin var að heyra er kerlingarsvuntan hringlaði í kring í himingeiminum, eins og gauðrifið stórsegl á veðurbörðum galías í ofviðri; gekk svo lengi dags, að hvorugur kom höggi á annan og þótti öllum hin mesta skemmtan að sjá svo drengilega atgöngu.
Tóku þeir þá hvíld nokkra, skólastjórinn og Alamala, og átu sína skonrokskökuna hver, líkamanum til styrkingar. Síðan tóku þeir aftur til bardaga, og börðu þá hver annan svo hroðalega, að allur skólahjallurinn skalf og brakaði, og urðu margir menn að styðja hann svo hann eigi dytti; hjó Alamala svo hart og títt, að tíu sýndust þorskhausarnir á lofti, en öll blöð voru flogin úr Arnesen og ekkert eftir nema spjöldin. Voru nú allir buxnahnapparnir á Alamala slitnir af og allt komið niður á hæla, og tók hann þá hendi til og vildi toga upp buxnastrenginn, en í því lagði skólastjórinn svo fast með Arnesensspjöldunum á hrygginn á Alamala, að hryggurinn brotnaði, en spjöldin gengu í gegnum allt, og féll skrokkurinn í tveim hlutum til jarðar. Lét Alamala þar líf sitt með mikilli hreysti og lofuðu allir hans framgöngu og vígfimi, þótt eigi yrði honum auðið að standa yfir höfuðsvörðum skólastjórans á Keilisnesi.
Var nú komið með konjakk og drukku þeir þar erfi eftir Alamala, skólastjórinn og stjörnumeistarinn, þangað til að logaði upp í þeim báðum og lágu þeir sem örendir, þóttust menn heyra þetta síðast til skólastjórans: "Flamma sidera lambit"; en þetta síðast til stjörnumeistarans: "Bene tibi".
Þá sér Þórður, að ekki er til góðs að gera, og fer og sækir stjórnarhattinn og einhendir honum á bálið, en við þetta sprakk allur skólahjallurinn í sundur og féll sinn veggurinn í hverja áttina, en allur múgurinn tvístraðist í sundur sem agnir fyrir vindi og sá ekki örmul eftir, nema Skolkó, hann fór niður þar sem hann var kominn, en stjörnumeistarinn lá eftir stjörnublindur, en skólastjórinn spratt á fætur og hljóp með Arnesen til hreppstjórans, og hrósuðu þeir báðir happi yfir sigri þessum, og gaf skólastjórinn forngripasafninu leifarnar af Arnesen til ævinlegrar minningar.
Menntunarskorturinn hlífði Þórði við öllum þessum göldrum og undrum; stendur hann nú þarna aleinn eftir og djúplega hugsandi um sinn hag, því að nú voru allar fyrirætlanir hans farnar í hundana. Stjórnarhatturinn hafði brunnið til kaldra kola í erfisdrykkjubálinu, og ærnum tíma og miklu fé hafði Þórður eytt í þessa löngu menntunarferð, sem hann nú fann að ekki mundi hafa tilætlaðan árangur.
Er Þórður nú berhöfðaður og hyggst nú að halda heim; vill þá svo til, að hann mætir manni nokkrum, er rak tíu eða tólf hesta á undan sér; þeir heilsast og fréttast almæltra tíðinda; kveðst maðurinn vera austan úr Ölvesi frá Þúfu, og hafa ætlað að selja Coghill hesta þessa, en Coghill hafi verið farinn. Er þar skjótt frá að segja, að Þórður kaupir þar tvo hesta fyrir gjafverð og ríður ofan í Reykjavík; þar keypti hann sér söðulreiði og nýjan hatt, og hugði þann hatt verða mundu friðsamlegri en stjórnarhatturinn hafði verið. Hélt hann síðan af stað með þenna nýja hatt og gerðust ýms tíðindi á þeirri ferð, þótt eigi sé þau rituð hér. Léttir Þórður eigi fyrr en hann kemur í Hattardal og bjó þar til elli og varð gamall; sagði hann oft frá ferðum sínum og lét rita á bók. Er margt stórmenni frá Þórði komið og miklar ættir, og lýkur hér sögu þessari. "Hafi hvorr þökk, er hlýddi og gerði sér skemmtan af, en hinir ógleði, er angrast við og ekki verður að gamni".