Hvað er eiginlega um að vera? Síðustu vikurnar hef ég fengið
5 (segi og skrifa "ffiimmmm") beiðnir um áskrift að
Rafritinu. Hefur fólk ekkert betra við tímann að gera en að
dunda sér við einhverskonar fornleifarannsóknir á Vefnum? :-)
Það er meira en hálft annað ár síðan síðasta tölublað
Rafritsins kom út og ég hélt að flestir væru búnir að gleyma
því en núna get ég með góðri samvisku sagt að ég hafi hafið
útgáfu þess aftur "vegna fjölda áskorana".
Þeir sem hafa áhuga á að kynna sér efni Rafritsins frá
upphafi geta leitað að gömlum tölublöðum á Gopher Íslenska
Menntanetsins eða haft samband við mig beint. (saemund@-
ismennt.is - eða - bac@treknet.is)
Til upplýsingar fyrir þá sem ekki hafa heyrt Rafritsins getið
fyrr skal það nefnt að fyrsta tölublaðið kom út 15. júlí 1993
og það 15. og síðasta (til þessa) 8. desember 1994. Stærð
blaðsins er ekki talin í blaðsíðum heldur í kílóbætum eða
K-um og er meðalstærð tölublaða um 73 K og samtals eru blöðin
sem komið hafa út rúmlega 1,1 megabæt.
Blaðaútgáfa með þessum hætti er svolítið sérkennileg. Sem
dæmi get ég nefnt að eitt sinn liðu sléttar 2 mínútur frá því
að ég gekk endanlega frá blaðinu og sendi það inn í Netheima
(Stöð 2 BBS) þangað til fyrsti lesandinn hafði lokið við að
sækja það og var væntanlega byrjaður að lesa það. Eflaust
hefur líka oft liðið stuttur tími frá því ég sendi blaðið á
póstlista og þangað til farið var að lesa það. Eftir að búið
var að senda blaðið á póstlistana og koma því á þá fáu staði,
sem ég vildi vera viss um að hægt væri að ganga að því,
þurfti ekki að hugsa um annað en að byrja á næsta blaði.
Ég stóð eitt sinn með öðrum að útgáfu héraðsfréttablaðs og
þar skipti mjög í tvö horn með hve skemmtileg mér þóttu þau
verk sem framkvæma þurfti. Undirbúninginn, skrifin,
myndatökur og layout var skemmtilegt að fást við en
dreifingin og auglýsingasöfnunin var aftur á móti svo
hundleiðinleg sem mest mátti verða. Varðandi Rafritið er ég
alveg laus við leiðinlegu þættina en hef auðvitað í staðinn
engar tekjur af þessu brölti, bara kostnað.
Áskrifendur blaðsins voru komnir nokkuð á annað hundrað þegar
flest var (og eru það að nafninu til ennþá þó ég eigi von á
að fá talsverðan slatta endursendan núna vegna breyttra
netfanga) og þar að auki hafa eflaust þónokkrir lesið það án
þess að vera áskrifendur. Margir létu vinsamleg orð falla um
þetta framtak mitt og þónokkrir urðu til þess að hjálpa mér
við skrifin.
Það var svo mest vegna leti sem ég hætti útgáfunni á sínum
tíma og svo gerðist þetta þar að auki í upphafi html og
heimasíðubyltingarinnar og mér fannst einhvern veginn að ég
þyrfti endilega að koma ritinu á Vefinn. Það var hins vegar
ekki svo einfalt og margt nýtt sem þurfti að tileinka sér til
þess. Ég vildi líka hafa þetta dálítið almennilegt og setja
öll eldri tölublöðin á Vefinn líka. Á endanum óx mér þetta
allt svo mjög í augum að ég nennti ekki að standa í þessum
útgáfumálum lengur.
Núna er ég aftur á móti kominn á þá skoðun að WWW sé langt
frá því að vera upphaf og endir alls. Þeir sem ekki geta
hugsað sér að lesa þetta rit nema í html-formi verða
annaðhvort að html-a það sjálfir eða vera án blaðsins. Enn um
sinn a.m.k. ætla ég að halda mig við að gefa blaðið út í
textaskrá eins og ég var vanur.
Ég er að komast á þá skoðun núna að Internet trúboðið sé
farið að ganga helst til langt á sumum sviðum. Fjölmiðlar sem
fyrir nokkrum árum voru ófáanlegir til að hlusta á þá sem
vildu tala um Internetið virðast núna telja að hægt sé að
ráða bót á flestum vandamálum heimsins í gegnum Netið. Sú
dýrkun og tilbeiðsla á tölvum og tækni sem sumir virðast hafa
tileinkað sér er líka á margan hátt skaðleg.
Nefna má sem dæmi notkun tölva í skólastarfi. Þar virðist
skoðun margra vera sú að ef það tekst að koma nógu mörgum
tölvum inn í skólana og tengja þær Internetinu þá þurfi ekki
að hafa frekari áhyggjur af menntun unga fólksins. Slíkt er
fjarri öllu lagi. Raunveruleg menntun er ekki á nokkurn hátt
háð því hvort nemendurnir hafa betri eða verri aðgang að
einhverjum gagnslausum gagnafjöllum.
Hindrunarlaus og hraðvirk samskipti við nemendur í fjarlægum
löndum eru auðvitað af hinu góða, en það er óþarfi að ofmeta
þann þátt, því eins og allir vita sem stundað hafa
tölvusamskipti að einhverju ráði, þá eru slík samskipti alls
ekki sambærileg við samskipti sem fara fram augliti til
auglitis og kemur þar margt til.
Fyrir síðustu jól kom út bók eftir Atla Harðarson sem nefnist
Afarkostir. (Útgefandi: Heimspekistofnun Háskóla Íslands)
Þetta er greinasafn um heimspekileg málefni og nokkrar
greinanna birtust upphaflega í Rafritinu eins og Atli getur
um í formála bókarinnar. Í þessu blaði er grein eftir Atla um
kosningar (áhugavert einmitt nú) sem birtist áður í "Hug"
tímariti áhugamanna um heimspeki og mun fyrri velunnurum
blaðsins áreiðanlega þykja fengur að henni, en greinar Atla
voru eitthvert vinsælasta efni Rafritsins hér áður og fyrr.
Vel er mögulegt að skrif í Rafritið muni í framtíðinni
einkennast eitthvað af gagnrýni á núverandi ástand í
Internet-málum og tölvumálum almennt. Greinar frá lesendum
eru vel þegnar og ég mun áreiðanlega reyna að argast eitthvað
í þeim sem áður skrifuðu í blaðið og svo e.t.v. öðrum sem ég
þykist hafa ástæðu til að ætla að væru fáanlegir til þess.
Það rann upp fyrir mér þegar ég var að ganga frá
efnisyfirlitinu fyrir 1994 sem er aftast í blaðinu að af þeim
18 höfundum efnis sem þar eru nefndir hef ég einungis séð 3
svo ég viti (ég sjálfur meðtalinn). Og 2 eða 3 í viðbót hef
ég talað við í síma. Samskipti mín við alla hina hafa
eingöngu farið fram í gegnum Netið.
Sæmundur Bjarnason
Til baka í efnisyfirlit
Einu sinni var ég á vinnustaðafundi þar sem starfsmenn áttu
að taka afstöðu til mikilvægrar tillögu. Stjórnandi fundarins
skipti fundarmönnum í fjóra hópa og voru ýmist fjórir eða
fimm í hverjum hópi. Tilviljun réð því hverjir völdust saman.
Hóparnir fóru hver inn í sitt herbergið, ræddu tillöguna fram
og aftur og skiluðu svo skriflegum niðurstöðum. Þrír hópar
lýstu sig fylgjandi tillögunni en einn hópurinn var henni
andvígur. Af þessu dró fundarstjóri þá ályktun að þorri
starfsmanna væri fylgjandi tillögunni. Ekki veit ég hvað
þorri starfsmanna hugsaði fyrir fundinn en mér þótti ályktun
fundarstjóra dálítið hæpin og spurði sjálfan mig: Gefa þessar
niðurstöður hópanna örugga vísbendingu um vilja starfsmanna?
Hugsum okkur að fyrir fundinn hafi þrír starfsmenn verið
eindregið fylgjandi tillögunni og þrír eindregið á móti en
hinir hafi annað hvort ekki hugsað sig um eða komist að
þeirri niðurstöðu að ekki skipti máli hvort tillagan yrði
samþykkt. Undir þessum kringumstæðum getur gerst að allir
andstæðingar tillögunnar lendi í sama hópi en fylgismenn
hennar dreifist á hópa með þeim afleiðingum að aðeins einn
hópur lýsi yfir eindreginni andstöðu en hinir hallist flestir
á sveif með flutningsmanni tillögunnar. Niðurstaðan getur því
orðið sú sama og á fundinum sem hér er til umræðu þótt enginn
munur hafi verið á fjölda andstæðinga og fylgismanna fyrir
fundinn.
Höfum við tuttugu manna fund þar sem aðeins þrír eru andvígir
tillögu og skiptum fundinum í fjóra fimm manna hópa af
handahófi eru að vísu ekki nema um það bil 3,5% líkur á að
allir andstæðingarnir lendi saman í hópi. En hugsum okkur nú
að á fimmtán manna fundi séu sex atkvæðamestir og mælskastir
og takist yfirleitt að sannfæra hina og af þessum sex séu
þrír fylgjandi tillögu og þrír henni mótfallnir. Skiptum
fundarmönnum í þrjá hópa, þá verða fimm í hverjum hópi. Nú
eru líkurnar á að allir andstæðingarnir lendi í sama hópnum
ekki eins litlar. Þær eru um það bil 6,6%. Það má því efast
um að niðurstöður svona hópvinnu endurspegli vilja
fundarmanna.
Þessi dæmi sem ég hef tekið eru einfölduð mynd af
veruleikanum. Í raunverulegum hópi eru oftast nokkrir sem
ekki hafa skoðun á þeim málum sem rædd eru. Nokkrir eru
feimnir og hafa sig lítt í frammi og nokkrir með mikla
hæfileika til að sannfæra hina og hafa sitt fram í umræðum.
Það er erfitt að gefa hæfileikum fólks til að hafa áhrif á
ákvarðanatöku nein ákveðin tölugildi. Því er tæpast hægt að
reikna líkurnar á því að fámennur hópur fylgismanna eða
andstæðinga hafi úrslitaáhrif á niðurstöðu fundar. En það má
fullyrða að í mörgum tilvikum skili fundir gerólíkum
niðurstöðum eftir því hvernig þeim er skipt í hópa. Þetta
gefur okkur ástæðu til að efast um að hægt sé að grafast
fyrir um vilja hóps með því að skipta honum í marga smærri og
láta þá hvern og einn komast að niðurstöðu. En er ekki hægt
að komast að því hvað hópur vill með því að beita öðrum
aðferðum? Hvernig væri til dæmis að hafa atkvæðagreiðslu þar
sem hver maður greiðir eitt atkvæði?
Þar sem aðeins liggur fyrir ein spurning sem ekki verður
svarað öðru vísi en með "já" eða "nei" má ætla að
atkvæðagreiðsla skeri úr um vilja kjósenda. En séu fleiri en
tveir kostir í boði verður öllu erfiðara að ákvarða hvað
hópur manna "vill".
Hugsum okkur til dæmis þingkosningar þar sem tekist er á um
tvær tillögur. (Þessar tillögur geta t.d. verið aðild að
Evrópusambandinu og afnám kvótakerfis í sjávarútvegi eða
leyfi handa matvöruverslunum til að selja bjór og aðskilnaður
ríkis og kirkju.) Köllum tillögurnar t1 og t2. Fjórir flokkar
bjóða fram. Köllum þá A, B, D og G og gerum ráð fyrir að
stefna þeirra í þeim málum sem tekist er á um sé eins og
þessi tafla sýnir:
A B D G
t1 andvígur fylgjandi fylgjandi andvígur
t2 fylgjandi andvígur fylgjandi andvígur
Nú falla atkvæði þannig:
A B D G
Atkvæði 9% 30% 34% 27%
Sé hver kjósandi sammála sínum flokki má af þessu ráða að 64%
kjósenda séu fylgjandi t1 og 57% séu andvígir t2. Eigi að
stjórna í samræmi við "vilja" kjósenda ætti því að samþykkja
t1 og fella t2 eins og B listi leggur til. Nú er mynduð
stjórn og við skulum hugsa okkur að A, D og G standi saman að
henni. Í þingflokkum stjórnarinnar er meirihluti á móti t1 og
meirihluti fylgjandi t2 svo þótt stjórnin hafi 71% atkvæða á
bak við sig er stefna hennar andstæð meirihluta kjósenda í
báðum málunum.
Hvaða ályktun á að draga af þessu? Margir halda að
lýðræðislegar kosningar tryggi að stefna stjórnvalda sé í
samræmi við vilja þjóðarinnar. En þetta dæmi sýnir að svo er
ekki. Er þá engin leið að tryggja að ákvarðanir séu í samræmi
við vilja hóps eða þjóðar? Er ekki til dæmis hægt að hafa
þjóðaratkvæðagreiðslu um hvert mál fyrir sig?
Hugsum okkur að þrír kostir komi til greina og aðeins sé hægt
að velja einn þeirra. Köllum kostina x, y og z og gerum ráð
fyrir að:
25% kjósenda hafi forgangsröðina x - y - z;
35% kjósenda hafi forgangsröðina y - z - x;
40% kjósenda hafi forgangsröðina z - x - y.
Nú gerist það að þjóðin á raunhæfan kost á hvort sem er y eða
z og það er haldin þjóðaratkvæðagreiðsla til að velja á milli
þeirra. 60% kjósa y. Skömmu seinna opnast möguleiki x og nú
er kosið um hvort hætta eigi við y og taka x frekar. Hafi
skoðanir kjósenda ekki breyst vinnur x með 65% atkvæða.
Eigum við þá að segja að þjóðin vilji x? Nei það getum við
ekki því ef fyrst hefði verið kosið milli x og z hefði z
orðið ofan á með 75% atkvæða. Sé svo kosið milli z og y
vinnur y með 60% atkvæða.
Hefði fyrst verið kosið milli x og y hefði x unnið með 65%
atkvæða. Sé þá kosið milli x og z vinnur z með 75% atkvæða.
Ef x, y og z eru til dæmis frambjóðendur í kosningum þá getur
það ráðið öllu um hver kemst til valda hvort fyrst er gert
upp á milli y og z í prófkjöri og svo milli x og z í
kosningum eða hvort fyrst er gert upp á milli x og z í
prófkjöri og svo kosið milli z og y. Röð kosninga ræður öllu
um hver úrslitin verða og engin ein röð endurspeglar ,vilja"
kjósenda öðrum fremur svo það er engin leið að halda því fram
að úrslit svona kosninga geti sagt okkur eitt eða neitt um
hvað kjósendur "vilja".
Margt hefur verið reynt til að auka líkurnar á að
kosningaúrslit verði í samræmi við "vilja" meirihlutans. Til
dæmis er sums staðar kosið tvisvar, fyrst milli allra kosta
og síðan, í annarri umferð, milli þeirra tveggja sem mest
fylgi hlutu í fyrri umferð. Þetta dregur talsvert úr líkum á
að sá sem nær kjöri sé verulega óvinsæll meðal kjósenda en
tryggir þó ekki að niðurstaðan sé í samræmi við "forgangsröð
meirihlutans". Hugsum okkur til dæmis að 5 frambjóðendur séu
í kjöri: Ása Signý, Gísli, Eiríkur og Helgi. Gerum ráð fyrir
að
25% kjósenda hafi forgangsröðina
Signý, Ása, Gísli, Eiríkur, Helgi;
25% kjósenda hafi forgangsröðina
Helgi, Ása, Gísli, Eiríkur, Signý;
20% kjósenda hafi forgangsröðina
Ása, Gísli, Eiríkur, Signý, Helgi;
15% kjósenda hafi forgangsröðina
Gísli, Ása, Eiríkur, Helgi, Signý;
15% kjósenda hafi forgangsröðina
Eiríkur, Ása, Gísli, Helgi, Signý.
Gerum ennfremur ráð fyrir að hver kjósandi telji þann sem
hann setur fremst í forgangsröð sína mjög góðan, þann næsta
góðan, þann þriðja ásættanlegan en tvo þá öftustu slæma. Nú
er kosið og Signý og Helgi verða efst og jöfn með 25% atkvæða
hvort. Í annarri umferð er því kosið milli þeirra og Helgi
vinnur með 55% atkvæða. Þessi niðurstaða er ekki í samræmi
við óskir meirihlutans því 75% kjósenda telja Helga slæman.
Sá frambjóðandi sem flestir hefðu sætt sig við er Ása, en hún
komst ekki í úrslit.
*
Sá stjórnmálafræðingur sem fyrstur fjallaði um hverjum
vandkvæðum er bundið að leiða almannavilja í ljós með
kosningum var franskur markgreifi sem kenndur er við
greifadæmi sitt, Condorcet. Hann var uppi á árunum 1743 -
1794 og er einn af merkustu fulltrúum frönsku
upplýsingarinnar. Um hans daga var mikið rætt um jafnrétti og
lýðræði en Condorcet sýndi fram á að þótt lýðræðislegar
aðferðir við ákvarðanatöku kunni að vera ágætar um margt þá
tryggja þær ekki að niðurstaðan endurspegli neitt sem kallast
getur "vilji almennings".
Síðan á 18. öld hafa ýmsir stærðfræðingar, stjórnspekingar og
hagfræðingar fjallað um svipuð efni og Condorcet og velt því
fyrir sér hvernig leiða megi ákvörðun fyrir hóp af gildismati
eða vilja einstaklinganna. Einhver merkilegasta niðurstaðan í
þessum fræðum er yfirleitt kennd við Bandaríkjamanninn
Kenneth J. Arrow. Hann sannaði að séu þrír eða fleiri kostir
í boði sem einstaklingar geti raðað í forgangsröð á alla
mögulega vegu þá sé engin leið að ákvarða forgangsröð hópsins
út frá forgangsröð einstaklinganna.
*
Arrow setti niðurstöður sínar fram í lítilli bók sem kom út
árið 1951 og heitir Social Choice and Individual Values. Á
íslensku gæti hún heitið Sameiginlegar ákvarðanir og
gildismat einstaklinganna. Spurninguna, sem Arrow veltir
fyrir sér, má orða einhvern veginn svona:
Ef við vitum um forgangsröð sérhvers einstaklings í
hópi getum við þá reiknað út forgangsröð hópsins, eða
með öðrum orðum - er til fall sem reiknar forgangsröð
hóps út frá forgangsröð einstaklinganna í honum?
Við fyrstu sýn kann svarið að virðast jákvætt. Er ekki
augljóst að ef meira en helmingur einstaklinganna vill x
fremur en y þá sé x ofar en y í forgangsröð hópsins og ef
þeir sem taka x fram yfir y eru jafn margir og þeir sem vilja
y fremur en x þá séu x og y á sama stað í forgangsröð
hópsins? Jú þetta kann að virðast svona við fyrstu sýn. En
eigi að vera hægt að tala um forgangsröð hóps þá hlýtur hún
að uppfylla tvö lágmarksskilyrði sem Arrow kallar
frumsetningar númer eitt og tvö.
F1. Um hverja tvo kosti x og y gildir eitt af þrennu: x
er framan við y í forgangsröðinni, y er framan við
x eða x og y eru jafnframarlega.
F2. Ef x er framar en y í forgangsröðinni og y er fram-
ar en z þá er x framar en z.
Um þessar frumsetningar þarf tæpast að deila. Þær eru svo
augljósar að fæstum dytti í hug að hafa orð á þeim. En þótt
F1 og F2 séu augljóslega sannar um hvaðeina sem hægt er með
réttu að kalla forgangsröð þá er allt annað en augljóst að
hægt sé að uppfylla skilyrðið sem felst í F2. Hugsum okkur
til dæmis að hópur þriggja manna þurfi að gera upp á milli
þriggja kosta. Köllum mennina Ara, Bjarna og Ceres og kostina
sem um ræðir x, y og z. Gerum nú ráð fyrir að:
forgangsröð Ara sé x - y - z;
forgangsröð Bjarna sé y - z - x;
forgangsröð Ceresar sé z - x - y.
Í þessum hópi vill meirihluti (þe. Ari og Ceres) x fremur en
y. Meirihluti (þ.e. Ari og Bjarni) vill y fremur en z og loks
er meirihluti (þ.e. Bjarni og Ceres) fylgjandi því að taka z
fram yfir x. Við getum því ekki haldið því fram að einn
kostur sé öðrum framar í forgangsröð hóps þótt hann sé framar
í forgangsröð meira en helmings þeirra einstaklinga sem mynda
hópinn því þá sitjum við upp með þá fáránlegu niðurstöðu að x
geti verið framar en y, y framar en z og z framar en x í
forgangsröð hópsins.
Þessi niðurstaða er stundum kölluð þverstæða Condorcets. Hún
ein ætti að duga til að vekja efasemdir um að til sé fall sem
reiknar forgangsröð hóps út frá forgangsröð einstaklinganna í
honum. Þverstæða Condorcets útilokar þó ekki að slíkt fall sé
til. Afrek Arrows var að sanna að það geti ekki verið til,
sem sagt að með öllu sé útilokað að setja fram reglu sem
dugar til að leiða forgangsröð hóps af forgangsröð
einstaklinganna í honum.
Arrow setti fram fimm skilyrði til viðbótar við
frumsetningarnar tvær sem áður er getið. Framsetning hans er
nokkuð stærðfræðileg en það má endursegja skilyrði hans á
þessa leið:
1) Að minnsta kosti þrem þeirra kosta sem eru í boði geta
einstaklingarnir í hópnum raðað á hvaða veg sem er.
2) Ef einhver kostur færist ofar eða stendur í stað í
forgangsröð sérhvers einstaklings í hópnum þá færist
hann ekki neðar í forgangsröð hópsins.
3) Innbyrðis röð annarra kosta breytist ekki þótt
óviðkomandi kostur bætist við. Hugsum okkur til dæmis
að þrír menn Ari, Birna og Daði séu í framboði og
kjósendur raði þeim í forgangsröð þannig að þeir vilji
Ara helst, Birnu næsthelst og Daða síst. Að þessu
gefnu verður Ari áfram framan við Birnu og Birna fram-
an við Daða í forgangsröðinni þótt enn einn frambjóð-
andi, Einar, gefi kost á sér.
Forgangsröð kallast þvinguð ef hópurinn tekur einhvern kost,
x, fram yfir annan kost, y, algerlega óháð því hve margir
einstaklingar innan hans vilja y fremur en x.
4) Forgangsröð er ekki þvinguð. Þetta þýðir að um
sérhverja tvo kosti, x og y, gildir að hópurinn kýs x
fremur en y ef nógu margir einstaklingar innan hans
kjósa x fremur en y og útilokar að einhver möguleiki
sé tekinn fram yfir annan í andstöðu við vilja allra
einstaklinga í hópnum.
Forgangsröð kallast gerræðisleg ef val milli einhverra
tveggja kosta, x og y, ræðst af forgangsröð eins manns þannig
að vilji sá eini maður x fremur en y þá kjósi hópurinn x þótt
allir aðrir meðlimir hans vilji y fremur.
5) Forgangsröð er ekki gerræðisleg.
Þessi 5 skilyrði eru lágmarksskilyrði sem uppfylla þarf til
að hægt sé að tala um forgangsröð, vilja eða gildismat hóps.
En Arrow sannaði að þessi skilyrði séu ósamrýmanleg: hvaðeina
sem uppfyllir skilyrði 1, 2 og 3 brýtur í bága við skilyrði 4
eða 5. Hann orðar niðurstöðu sína svona:
Séu að minnsta kosti þrír kostir sem meðlimir hóps
geta raðað í forgangsröð á hvaða veg sem er þá mun
sérhvert fall sem uppfyllir skilyrði 2 og 3 og
frumsetningar 1 og 2 leiða af sér forgangsröð sem er
annað hvort þvinguð eða gerræðisleg.5
Þessi setning þýðir aðeins að engin regla geti útilokað að
forgagnsröð verði undir einhverjum kringumstæðum þvinguð eða
gerræðisleg en segir okkur ekkert um hversu líklegar þær
kringumstæður eru. Það getur verið að einhverjar
kosningareglur leiði í raun oftast til niðurstöðu sem flestir
eru ánægðir með en setning Arrows útilokar að til séu
kosningareglur sem tryggja að niðurstaðan verði alltaf, undir
öllum kringumstæðum, í samræmi við "forgangsröð
meirihlutans".
Sönnun Arrows á þessari setningu er nokkuð flókin og því
verður hún ekki endursögð hér. En í 2. útgáfu bókar sinnar
setti hann fram mun einfaldari sönnun á setningu sem segir
næstum það sama. Áður en ég geri grein fyrir þessari sönnun
þykir mér rétt að minna á að setningin á aðeins við þegar
þrír eða fleiri kostir eru í boði. Séu aðeins tveir kostir í
boði þá uppfyllir sú regla að láta einfaldan meirihluta
atkvæða ráða öll skilyrðin sem hér voru sett fram. Þessi
sannindi kallar Arrow röklega undirstöðu tveggja flokka
kerfisins. Þótt hann segi þetta í hálfkæringi er það
umhugsunarefni hvort setning hans sé ekki einmitt rök fyrir
yfirburðum tveggja flokka kerfis.
*
Hin einfaldari sönnun Arrows hefst á því að hann sýnir fram á
að um sérhvern hóp, H, sem uppfyllir skilyrði 2 og 4 gildir
að ef gera þarf upp á milli tveggja kosta, x og y, þá er til
einhver undirhópur eða partur af H sem ræður úrslitum um
hvort x er tekið fram yfir y. Köllum þennan undirhóp U.
Að U ráði úrslitum þýðir að ef allir meðlimir U taka x fram
yfir y og engir aðrir í H taka x fram yfir y þá velur H x
fremur en y.
Ef afl atkvæða er látið ráða og öll atkvæði hafa sama vægi þá
dugar að meðlimir U séu meira en helmingur meðlima H. Sé U
aðeins einn maður þá er hann einvaldur og ákvörðun hópsins
gerræðisleg.
Lítum nú á einhverja tvo kosti x og y og veljum hóp U sem
ráðið getur úrslitum um hvort x er tekið fram yfir y og
stillum svo til að enginn hópur sem er fámennari en U geti
ráðið úrslitum. (Hafi öll atkvæði sama vægi mætti ætla að
fjöldinn í U sé einum meira en helmingur H ef fjöldinn í H er
slétt tala og hálfum meira ef fjöldinn í H er oddatala.)
Tökum nú einn mann út úr U og köllum hann N.N. Nú höfum við
skipt öllum meðlimum H í þrennt:
Í 1. flokki er aðeins einn maður, nefnilega N.N.
Í 2. flokki eru allir hinir í U, þ.e. allir meðlimir U
nema N.N.
Í 3. flokki eru allir meðlimir H sem ekki eru í U.
Lítum nú á tilvik þar sem gera þarf upp á milli x og y og
einnig er kostur á þriðja möguleikanum z. Gerum ráð fyrir að
1. flokkur, þ.e. N.N., hafi forgangsröðina x - y - z
2. flokkur, þ.e. allir hinir í U, hafi forgangsröðina
z - x - y
3. flokkur, þ.e. allir sem ekki tilheyra U, hafi
forgangsröðina y - z - x
Þar sem U ræður úrslitum um að x er tekið fram yfir y þá taka
allir í U (þ.e. bæði 1. og 2. flokkur) x fram yfir y en allir
aðrir (þ.e. allir í 3. flokki) taka y fram yfir x.
Nú getur H ekki tekið z fram yfir y því þá ræður 2. flokkur,
sem er einum manni fámennari en U, úrslitum þar sem bæði 1.
og 3. flokkur taka y fram yfir z. Það gengur ekki því
samkvæmt skilgreiningu er U eins fámennur og hópur má vera
til að geta ráðið úrslitum.
y getur sem sagt ekki verið aftan við z í forgangsröð H og
þar sem x er tekið fram yfir y hlýtur H að taka x fram yfir z
og þar með er N.N. orðinn einráður því hans forgangsröð ræður
úrslitum um að x er tekið fram yfir z þótt allir aðrir vilji
z fremur en x. Undir þessum kringumstæðum er val milli x og z
því gerræðislegt og stangast á við skilyrði númer 5.
Þessi niðurstaða er fengin með því að gera ráð fyrir að það
þurfi einhvern lágmarksfjölda til að ráða úrslitum um
ákvörðun hóps. Af henni leiðir að einn maður geti ráðið
úrslitum. Sú afleiðing af skilyrðum 2 og 4 að það þurfi
einhvern lágmarksfjölda til að ráða úrslitum stangast því á
við það skilyrði að ákvörðun fyrir hópinn sé ekki
gerræðisleg. Af þessu leiðir meðal annars að engin regla um
val milli þriggja eða fleiri kosta getur tryggt að
niðurstöður séu í samræmi við "vilja" meirihlutans.
Mér virðist augljóst að hvaðeina sem kallast getur vilji,
gildismat eða forgangsröð hóps hlýtur að uppfylla skilyrði
Arrows. Þar sem sannað er að ákvörðun fyrir hóp geti ekki
uppfyllt þau öll þá verðum við að fallast á þá niðurstöðu að
séu fleiri en þrír kostir í boði og geti meðlimir hópsins
raðað þeim á alla vegu þá sé ekki til neitt sem kallast getur
forgangsröð eða vilji hópsins.
Þorsteinn Gylfason dregur þá ályktun af niðurstöðum Arrows að
lýðræði sé ómögulegt: "það sé ekkert lýðræði til og verði
aldrei til." (ÞG 1992 bls. 100) Þetta er að minni hyggju
nokkuð glannaleg ályktun. Sannanir Arrows útiloka ekki að
lýðræðislegar aðferðir leiði oftar til skynsamlegrar
niðurstöðu en aðrar aðferðir. Þær útiloka heldur ekki að
sumar kosningaaðferðir séu öðrum betri að því leyti að þær
leiði sjaldnar til niðurstöðu sem margir eru óánægðir með né
heldur hrekja þær þá speki að lýðræði sé eina skipulagið sem
geri fólki mögulegt að losna við ómögulega valdhafa án þess
að skjóta þá. Lýðræðið kann að hafa ýmislegt til síns ágætis
þó það geti ekki tryggt að ákvarðanir séu í samræmi við neitt
sem kalla má "vilja eða forgangsröð meirihlutans".
Vissulega setja rök Arrows lýðræðissinna í varnarstöðu en þau
þýða ekki að vörn þeirra sé vonlaus. Þessi rök sýna hins
vegar að þegar þrír eða fleiri kostir eru í boði og
einstaklingar raða þeim í forgangsröð á marga ólíka vegu þá
er vonlaust að fá nokkurn botn í tal um vilja hóps,
almannavilja eða þjóðarvilja. Þetta ætti kannski ekki að koma
á óvart því yfirleitt er slíkt tal lítið annað en innantómt
orðagjálfur.
Rit
Arrow, Kenneth J. 1963. Social Choice and Individual
Values, Second edition. Yale University Press.
Þorsteinn Gylfason. 1992. Tilraun um heiminn.
Heimskringla - Háskólaforlag Máls og menningar
Atli Harðarson
Til baka í efnisyfirlit
Höfundarréttur á hugverkum allskonar er nokkuð sem í vaxandi
mæli á eftir að verða til umræðu í sambandi við Veraldar-
vefinn og tölvusamskipti hverskonar. Sú nýja tækni sem farin
er að verða algeng í sambandi við dreifingu upplýsinga og
efnis af öllu tagi veldur því að óhjákvæmilegt verður að
endurskoða ýmislegt varðandi höfundarrétt og eignarrétt
hugverka á allra næstu árum.
Þeirri hugmynd hefur verið hreyft að engin höfundarlög ættu
að gilda á Veraldarvefnum. Á Vesturlöndum er höfundar-
rétturinn orðinn svo samgróinn allri menningarstarfsemi og
þjóðlífinu yfirleitt að óhugsandi er að þessi hugmynd geti
orðið að veruleika þar. Hinsvegar er það á margan hátt í
andstöðu við viðtekinn hugsunarhátt fólks víða annars staðar
í heiminum að hægt sé að selja hugverk.
Framkvæmd höfundarréttarlaga hlýtur þó að verða með allt
öðrum hætti í Netheimum en tíðkast hefur utan hans.
Eins og nú er, þá eru höfundarréttargreiðslur oft misjafnar
eftir því hvaða neytendur eiga í hlut. Lítum t.d. á hvernig
kjör rithöfunda eru að þessu leyti. Sé farið á bókasafn og
bók fengin að láni þar fær höfundurinn sáralítið í sinn hlut
miðað við það sem hann fær af bók sem seld er einstaklingi og
í flestum tilfellum er aðeins lesin af örfáum aðilum.
Á margan hátt má líta svo á að Internetið geti orðið
einskonar bókasafn. Tvímælalaust ber að stuðla að því að
bækur og önnur hugverk sé hægt að nálgast á Internetinu á
svipaðan hátt og um bókasafn væri að ræða. Við núverandi
aðstæður er það alls ekki gerlegt vegna höfundarréttar. Þetta
er eitt svið höfundarréttar sem þarf að endurskoða.
Þeir sem finna núverandi höfundarréttarlögum flest til
foráttu benda oft á að höfundarréttur er oft misnotaður
herfilega. Um það má nefna dæmi.
Þau ríki sem nýlega gengu í Evrópubandalagið (Svíþjóð,
Finnland og Austurríki) eru nú skylduð til þess að lengja
höfundarréttarvernd úr því að standa í 50 ár eftir dauða
höfundar í 70 ár. Þetta er með öllu ástæðulaust og gengur
greinilega þvert gegn hagsmunum almennings en þó hafa ekki
sést nein mótmæli gegn þessari lengingu. Í þýskalandi hefur
70 ára reglan verið við lýði í nokkurn tíma og nú hafa
Þjóðverjar krafist þess að önnur Evrópubandalagsríki taki
þessa reglu upp til samræmis. Illar tungur segja að þetta sé
til þess að þýsk stjórnvöld geti haldið áfram í 20 ár í
viðbót að koma í veg fyrir að rit Adolfs Hitlers séu gefin
út. Þetta sel ég ekki dýrara en ég keypti það.
Oft og iðulega þegar stjórnvöld í ýmsum löndum reyna að koma
í veg fyrir að upplýsingar af einhverju viðkvæmu tagi komi
fyrir almenningssjónir þá er þrautalendingin sú að banna
útgáfu þeirra á grundvelli höfundarlaga. Stundum er hægt að
komast framhjá slíku með því að endursegja efni viðkomandi
skýrslna en ekki alltaf.
Fyrirtækið Póstur og sími skákar enn, eftir því sem ég best
veit, í skjóli höfundarréttar þegar það bannar útgáfu á
símaskrám sem eru svæðisbundnar eða sértækar á annan hátt.
Innanhússsímaskrár fyrirtækja er þó ekki reynt að stöðva
útgáfu á, en oftar en einu sinni hefur P+S tekið í
hnakkadrambið á björgunarsveitum og líknarfélögum sem hafa
ætlað að gefa út rit af þessu tagi í fjáröflunarskyni.
Fyrir nokkrum árum hóf P+S útgáfu símaskrár á tölvutæku formi
og seldi á 40 eða 50 þúsund krónur. Þessi útgáfa var hrein
himnasending fyrir blinda og sjóndapra því með einföldum
búnaði gátu þeir nýtt sér slíka símaskrá til þess að verða
mun sjálfstæðari í ýmsum störfum og daglegri önn. Einn
forsvarsmaður Blindrafélags Íslands fór opinberlega fram á
það við P+S að blindir gætu fengið keyptar tölvutækar
símaskrár með helmings afslætti. Við því var ekki orðið og
líklegt er að þessi "heimtufrekja" hafi orðið til þess að
útgáfu þessarar símaskrár var hætt. Einhverju kann þar líka
að hafa valdið að forráðamenn P+S töldu sig hafa sannfrétt að
dæmi væru um að tölvuþrjótar afrituðu símaskrá þessa og
beinlínis "stælu" þannig þessum höfundarréttarvernduðu
upplýsingum um sjálfa sig og fleiri.
Þetta telur einokunarfyrirtækið P+S sig geta gert í skjóli
höfundarréttar. Auðvitað á það að vera innifalið í því gjaldi
sem allir símnotendur greiða P+S að fá til afnota endur-
gjaldslaust símaskrá hvort sem hún er prentuð eða í tölvutæku
formi. Meira að segja ættu þeir að eiga rétt á því að skráin
væri að mestu leyti villulaus.
Í framtíðinni verður auðvelt að selja alls kyns hugverk svo
sem bækur á Internetinu. Menn þurfa bara að endurskoða
dálítið verðhugmyndir sínar. Prentaðar bækur sem gefnar eru
út nú um þessar mundir færa höfundi sínum, að ég held svona
10-12 hundraðshluta af útsöluverðinu, afgangurinn fer til
útgáfufyrirtækjanna, bóksala og ríkisins. Ef bækur væru
gefnar út á netinu og seldar þar gæti höfundurinn sem hægast
fengið svona 95% af söluverðinu í sinn hlut því útgáfan er
svo einföld og ódýr. Vert er líka að athuga að ef bókin væri
höfð sem ódýrust mundi hún seljast í miklu meiri
eintakafjölda og minni ásókn yrði í að afrita hana ólöglega.
Af þessu sést að jafnvel frumsamdar bækur þyrftu ekki að vera
mjög dýrar í netútgáfu.
Þeir sem flakka um á veraldarvefnum gera sér oft ekki grein
fyrir því að nánast allt efni þar er strangt til tekið háð
höfundarréttarlögum. Framkvæmd mála er þó með þeim hætti að
fólk þarf tæpast að gera ráð fyrir vandamálum nema ef það fer
að nota verk annarra í hagnaðarskyni.
Sæmundur Bjarnason
Til baka í efnisyfirlit
Stjórnum við Vefnum eða erum við föst í honum?
Þetta er áhugaverð spurning. Og hægt er að verða fimm þúsund
dollurum ríkari með því að svara henni. Bandaríska fyrirtækið
O'Reilly & Associates ætlar að gefa út besta svarið við
þessari spurningu og verðlauna það með nefndri upphæð. Nánari
upplýsingar er að fá á
Mín skoðun er sú að á Veraldarvefnum séu bæði flugur og
kóngulær, flugurnar þó stórum fleiri. Öll þau fjölmörgu
fyrirtæki sem hafa trúað því að á Vefnum væri hægt að stunda
umtalsverð viðskipti og hagnast á þeim og hafa lagt í kostnað
til þess að koma sér á framfæri þar eru flest sem flugur
fastar í neti.
Þó sú tíð komi áður en langt um líður að hægt verði með
árangri að stunda allskyns viðskipti á Vefnum er svo alls
ekki ennþá. Í dag er Veraldarvefurinn eingöngu nýtanlegur
fyrirtækjum í kynningarskyni og í nokkrum tilfellum geta
fyrirtæki notað hann til þess að bæta þjónustuna við
viðskiptavini sína. Notendur Vefsins eru nefnilega ennþá of
fáir og langflestir of hikandi við að eyða peningum þar til
þess að hægt sé að selja þar vörur að nokkru marki.
Margir einkanotendur eru sem flugur í neti ef þekkingu þeirra
á tölvum og tölvusamskiptum er áfátt. Þeir eru alltaf að bíða
eftir því að fá ný, betri og notendavinsamlegri forrit til
þess að geta nýtt sér öll þau undur og stórmerki sem sífellt
er verið að segja þeim frá og borga á meðan allhá
áskriftargjöld án þess að nota að nokkru marki þá þjónustu
sem í boði er.
Kóngulærnar á Vefnum eru hinsvegar fáein tölvufyrirtæki sem
hafa kunnað að notfæra sér forvitni manna og nýjungagirni,
svo sem Netscape og Microsoft, svo og með nokkuð óbeinum
hætti ýmis fyrirtæki sem framleiða tölvur og tölvubúnað og
svo auðvitað Póstur og sími sem tekur sinn okurtoll af öllu
sem um netið fer.
Margir virðast álíta að Internetið sé bara Netscape og
Eudora, en auðvitað er það einnig margt fleira. Netscape
hentar ágætlega til netskruns, þ.e.a.s. að æða fram og aftur
um Veraldarvefinn og klikka á allt sem áhuga vekur, og þegar
það er orðið leiðigjarnt, þá að senda Webcrawler eða annað
leitarforrit í leit að tengingum við eitthvert áhugavert orð.
Vel getur verið að Eudora auðveldi einhverjum póstsamskipti á
Internetinu en mér hefur fundist það forrit fremur flækja
málin þar en einfalda. Fjölmargir kunna svo illa á það forrit
að ævinlega þegar þeir senda eitthvað frá sér á íslensku þá
koma tákn og tölur í staðinn fyrir íslensku stafina. Þetta er
svo algengt að mig grunar að forritið geri ekki vart við
þetta og því haldi menn jafnvel að allt sé í lagi með
sendingar þeirra.
Svo eru aðrir sem virðast halda að Internetið sé bara til
vegna IRCs-ins. Þeir fá gjarnan dellu fyrir því og sú della
minnir mjög á talstöðvardelluna sem margir voru helteknir af
fyrir nokkrum áratugum.
En þetta með flugurnar og kóngulærnar er áhugaverð spurning.
Líklega vita margar flugurnar ekki af því að þær eru flugur
og halda að þær séu kóngulær. Það gerir reyndar ekkert til
því kóngulærnar á Netinu eru að því leyti frábrugðnar þeim í
náttúrunni að þær drepa ekki flugurnar sem þær ná tangarhaldi
á heldur sjúga bara úr þeim blóðið (peningana).
Sæmundur Bjarnason
Til baka í efnisyfirlit
Ég hef lengi haft mikinn áhuga á tölvusamskiptum af öllu
tagi. Þetta byrjaði um 1990 en þá kynntist ég svolítið BBS
heiminum hér á Íslandi og setti síðan upp BBS sjálfur í
framhaldi af því. Internetinu kynntist ég svo síðla árs 1992
og hef fylgst með flestu því sem þar gerist síðan. Framan af
voru ekki mjög margir sem deildu þessum áhuga með mér, en
skilningur á tölvusamskiptum og hinum fjölbreyttu möguleikum
þeirra hefur farið hraðvaxandi að undanförnu og á allra
síðustu árum má segja að um byltingu hafi verið að ræða.
Þó mönnum sjáist stundum yfir það er enginn vafi á því að
Internetið er fjölmiðill. Varast þarf þó að flokka það með
hinum hefðbundnu fjölmiðlum; blöðum, bókum, útvarpi,
sjónvarpi og kvikmyndum því það er í grundvallaratriðum
frábrugðið.
Spakur maður sagði einhverntíma að málfrelsi fjölmiðla væri
ágætt fyrir þá sem ættu fjölmiðla. Nú er það um það bil að
verða að veruleika, sem honum hefur líklega ekki dottið í
hug, að svotil allir þeir sem á annað borð kæra sig um, geta
eignast sinn eigin fjölmiðil.
Auðvitað er ekki auðvelt að láta taka eftir sér í því
upplýsingaflóði sem yfir Netverja steypist daglega. Þeir sem
hafa eitthvað fram að færa ættu þó að láta í sér heyra, því
jafnvel þó sá hópur sem til næst sé lítill þá skiptir hann
máli. Það má láta til sína taka með ýmsu móti. Heimasíður eru
ein leiðin, skrif á ráðstefnur eða í Net-rit af ýmsu tagi er
önnur og margt fleira mætti nefna.
Í Bandaríkjunum er til félagsskapur sem kallaður er EFF
(Electronic Frontier Foundation). Þetta eru hagsmunasamtök
allra þeirra em fást við og hafa áhuga á tölvufjarskiptum.
Líklega er ekki vanþörf á að stofna hliðstæð samtök hér á
landi. Ef einhverjir hafa áhuga á því máli mundi ég mjög
gjarnan vilja birta greinar um slíkt hér í blaðinu.
EFF-samtökin í Bandaríkjunum eru mjög öflug samtök og hafa
mikil áhrif. Með tíð og tíma gætu slík samtök einnig orðið
öflug hér á landi. Það er ekki vanþörf á því að einhver aðili
geti tekið sér fyrir hendur að verja Netið fyrir alls kyns
misskilningi og fordómum sem oft verður vart í öðrum
fjölmiðlum og manna á meðal. Þegar leitað er til einhverra
með áleitnar spurningar um þessi mál er gjarnan leitað til
Internet-söluaðila en þeirra sýn er oft dálítið lituð af
sérhagsmunum og tekur ekki nægilegt tillit til hins almenna
notanda.
Sæmundur Bjarnason
Til baka í efnisyfirlit
Fyrir nokkru staðfesti Bill Clinton Bandaríkjaforseti ný
fjarskiptalög. Þessi fjarskiptalög gilda að sjálfsögðu
einungis í Bandaríkjunum en munu samt sem áður hafa mikil
áhrif um allan heim. Velsæmisgreinin sem í þessum lögum er
hefur vakið harðar deilur. Þar er lagt bann við því að dreifa
(eða gera öðrum kleift að dreifa) ósiðlegu efni um tölvunet
sem börn og unglingar hafa aðgang að. Ósiðlegt telst: "any
comment, request, suggestion, proposal, image or other
communication that, in context, depicts or describes, in
terms patently offensive as measured by contemporary
community starards, sexual or excretory activities or
organs."
Af þessu tilefni skoruðu ýmis samtök um mannréttindamál og
prentfrelsi á sem flesta Netverja að hafa heimasíðubakrunna
sína svarta í 48 klukkustundir. Þetta gerði margir og m.a.
einhverjar Internet-þjónustur hér á landi.
Deilt er hart um það hvort fremur beri að líta á Netið sem
útvarpsmiðil eða prentmiðil, þ.e.a.s. hvort það sem gerist á
Netinu líkist meir útvarpi og sjónvarpi en útgáfu bóka og
tímarita. Mannréttindasamtök hafa haldið því fram að fremur
beri að hafa hliðsjón af prentmiðlum í þessu efni, en
símafyrirtæki hafa stutt hið gagnstæða. Auðvitað eru þessar
líkingar báðar jafnfráleitar því Netið er í raun alveg nýr
samskiptaháttur og ný tegund fjölmiðlunar. Þess vegna er
nauðsynlegt að setja reglur um þessi mál því oft á tíðum er
afar erfitt að heimfæra gildandi lög um prentmiðla og
ljósvakamiðla upp á það sem gerist í Netheimum og alveg
ómögulegt að yfirvöld komist upp með að láta eigin hag eða
jafnvel tilviljanir ráða því eftir hvorri skilgreiningunni er
farið.
Einnig er það nær ómögulegt í framkvæmd að þeir sem selja
aðgang að Internetinu beri fulla og ótakmarkaða ábyrgð á öllu
sem viðskiptavinir þeirra kunna að taka sér fyrir hendur á
Netinu. Þess vegna þurfa þeir aðilar sem reka
Internet-þjónustur að gæta sín á því að vera ekki að skipta
sér of mikið af því hvað viðskiptavinirnir gera, því það
auðveldar yfirvöldum þann leik síðar að velta allri ábyrgð á
þá.
Sæmundur Bjarnason
Til baka í efnisyfirlit
Fyrir nokkrum árum var morðingi tekinn af lífi í Texas í
Bandaríkjunum. Nú er líkami hans orðinn að kennslutæki fyrir
allan heiminn með aðgangi í gegnum Internetið að fyrsta
þrívíða tölvutæka líkinu.
"Sýnilegi maðurinn" er nákvæmt kort af mannslíkamanum með
þúsundum röntgen- segul- og ljósmynda af þversniðum úr
líkinu.
"Þetta er í fyrsta skipti sem slíkar nákvæmar upplýsingar um
allan mannslíkamann hafa verið settar saman", sagði Donald
A.B. Lindberg stjórnandi bandaríska læknabókasafnsins.
Aðgangur að þessu stafræna líki verður öllum opinn sem fá til
þess leyfi bókasafnsins. En gögnin eru svo mikil að vöxtum að
það tæki langan tíma að sækja þau á Vefnum og um 15 gígabæti
af diskplássi þyrfti til að geyma þau.
Gert er ráð fyrir að gagnasafn þetta muni fyrst og fremst
verða notað af læknaskólum og rannsóknarstofum.
"Sýnilegi maðurinn" verður mikilvægt kennslutæki fyrir
læknanema og í framtíðinni kynni að verða hægt að gera með
hjálp hans skurðarborðsherma, í líkingu við flugherma, þar
sem læknar sem eru að læra skurðlækningar eða aðrar lækningar
gætu æft sig.
"Þetta er dæmi um að í framtíðinni verður heilsugæsla meir og
meir myndræn í staðinn fyrir að byggjast á texta", sagði
Michael Ackerman tövlufræðingur við læknabókasafnið.
Viðskiptaaðilar gera sér líka vonir um að hagnast á þessum
gagnagrunni. Ein hugmyndin er að gera leikinn "Stórkostlegt
ferðalag (Fantastic Voyage: The Game) sem væri byggður á
samnefndri sögu eftir Isaac Asimov, sem kvikmynd hefur einnig
verið gerð eftir. Í þeirri bók er sagt frá hópi vísindamanna
sem eru minnkaðir og þeim sprautað inn í blóðrás deyjandi
manns.
Mikill kostnaður fylgir þessu verkefni bandaríska
læknabókasafnsins, sem læknadeild Coloradoháskóla í Denver
tók að sér að framkvæma.
Verkið hófst 5. ágúst 1993 nokkrum klukktímum eftir að 39 ára
gamall fyrrverandi bifvélavirki að nafni Joseph Paul Jernigan
var tekinn af lífi í Texas. Hann hafði ánafnað vísindunum
líkama sinn og eftir að flogið hafði verið með líkið til
Denver var það ljósmyndað og skannað eftir kúnstarinnar
reglum.
Þvínæst var það sagað i fjóra hluta og fryst í gelatíni. Hver
hluti fyrir sig var síðan settur á sérstakt borð og þar var
það sneitt niður með hníf. Hnífur þessi er séstaklega gerður
til þess að hluta sundur lík. Sagaðar eða ristar voru síðan
úr líkinu 1870 eins millimetra þykkar sneiðar allt frá iljum
til hvirfils. Hver einasta sneið var síðan mynduð með
stafrænni myndavél og sett í tölvu.
Sérstakt tölvuforrit raðaði síðan myndunum saman og bjó til
þrívíða eftirmynd af líkinu. Vísindamenn voru mjög ánægðir
með árangurinn. "Sýnilegi maðurinn" á eflaust eftir að nýtast
best skurðlæknum og öðrum læknum sem leita nýrra lausna á
gömlum vandamálum. Sú ofgnótt upplýsinga sem þarna er að fá
kann hins vegar að virka hálf yfirþyrmandi fyrir venjulega
læknanema.
Þýtt og endursagt
Til baka í efnisyfirlit
Sum íslensk orð og orðasambönd geta haft óvænta aukamerkingu
og stundum er hægt að láta sér detta í hug furðulega hluti
í því sambandi. Hér eru nokkur dæmi og fáein nýyrði að auki.
að þykkna upp = verða ólétt
afhenda = höggva af hönd
aftansöngur = mikill viðrekstur
afturvirkni = samkynhneigð karla
almanak = nektarnýlenda
arfakóngur = garðyrkjumaður
baktería = hommabar
búðingur = verslunarmaður
dráttarkúla = eista
dráttarvextir = meðlag, barnabætur
dráttarvél = titrari
eigi má sköpum renna = fær ekki að ríða
féhirðir = þjófur
fjölskita = magaveiki í heimahúsi
flygill = flugmaður
formælandi = sá sem blótar mikið
forhertur = maður með harðlífi
frygðarumleitanir = að gefa undir fótinn
frumvarp = maríuegg fugla. (fyrsta egg)
glasabarn = barn getið á fylleríi
grunnstingull = maður með lítið tippi
handrið = sjálfsfróun
hangikjöt = afslappað tippi
heimskautafari = tryggur heimilisfaðir
herðakistill = bakpoki
hleypa brúnum = kúka
iðrun = niðurgangur og uppköst
kóngsvörn = forhúð
kúlulegur = feitur
kviðlingur = fóstur
líkhús = raðhús
loðnutorfa = lífbeinshæð konu
lóðarí = lyftingar
maki = sminka
meinloka = plástur<
myndastytta = kvikmyndaklippari
nábýli = kirkjugarður
nágreni = gröf
náungi = maður sem deyr ungur
neitandi = bankastjóri
penisilín = nærbuxur karlmanna
pottormar = spaghetti
riðvörn = skírlífisbelti
rolukast = íþrótt, lík dvergakasti
sambúð = kaupfélag
samdráttur = grúppusex
sífliss = óstöðvandi hlátur
skautahlaupari = fjöllyndur karlmaður
skautbúningur = nærbuxur kvenna
tíðaskarð = skaut konu
tylfingur = sá sem vinnur við tölvu
undandráttur = ótímabært sáðlát
undaneldi = brunarústir
upphlutur = brjóstahaldari
uppskafningur = veghefilsstjóri
úrhellir = kanna
úrslit = bilun í úri
útsinningur = sendiherra
varpstöð = kasthringur
veiðivatn = rakspíri
vindlingur = veðurfræðingur
vökustaur = hlandsprengur að morgni
þorstaheftur = óvirkur alki
öryrki = kraftaskáld, sá sem er fljótur að yrkja
Til baka í efnisyfirlit
+------------------------+
| 1. tbl. 3. janúar 1994 |
+------------------------+
1. Frá ritstjóra ...............................................
2. Er eitthvað bogið við veröldina? .............. Atli Harðarson
3. Fáein orð um tölvuleiki ................ Salvör Gissurardóttir
4. Harmsaga mótaldsfíkilsins ................. Sæmundur Bjarnason
5. island-list og gk-frettir ........... Guðbjartur Kristófersson
6. Nýir notendur á Internet ....................... John December
7. Sýndarveruleiki - Virtual Reality ......... Sæmundur Bjarnason
8. Að hringja í BBS-kerfi .................... Sæmundur Bjarnason
9. Ýmislegt um .bat skrár ........... Aðalsteinn Bjarni Bjarnason
10. Lönd á Internet .............................................
11. Bréf til blaðsins ...........................................
12. Efnisyfirlit Rafritsins 1993 ................................
+-------------------------+
| 2. tbl. 17. janúar 1994 |
+-------------------------+
1. Frá ritstjóra ...............................................
2. Dæmisaga Poincaré ............................. Atli Harðarson
3. Alheimsþorpið er hér nú þegar ............. Sæmundur Bjarnason
4. Rafritið er komið á Gopher ................ Sæmundur Bjarnason
5. Bækur á Interneti ......................... Sæmundur Bjarnason
6. Hvað er BBS? ................................. Björn Davíðsson
7. MPEG ...................................... Tryggvi R. Jónsson
8. Internet á Íslandi ........................ Sæmundur Bjarnason
9. Sjónvarp - sími - tölvur .................. Sæmundur Bjarnason
10. Ýmislegt um tölvur ............... Aðalsteinn Bjarni Bjarnason
11. Bréf til blaðsins ...........................................
12. Óopinbera broskarla orðabókin ...............................
+--------------------------+
| 3. tbl. 21. febrúar 1994 |
+--------------------------+
1. Frá ritstjóra ...............................................
2. Kínverska herbergið ........................... Atli Harðarson
3. Að komast nær tölvuástinni. Viðtal við Láru Stefánsdóttur ............. Sæmundur Bjarnason
4. RFDMAIL póstritillinn ........................ Björn Davíðsson
5. Bíllinn reynir ekki að halda sér í 37 gráðum. Nokkur orð um vindkælingu .................. Halldór Björnsson
6. Endurnýting prentborða .................... Sæmundur Bjarnason
7. nn-NetNews-NoNews ráðstefnuforritið ....... Tryggvi R. Jónsson
8. EARN European Academic & Research Network
.............................. Albert Svan Sigurðsson
9. Að láta froskinn hringja í korktöflukerfi. Kermit - BBS ........... Sæmundur Bjarnason og Björn Davíðsson
10. Sumarferð (Auglýsing) .................... Tryggvi R. Jónsson og Ingimar Róbertsson
11. Fleiri fótmæli ............................ Sæmundur Bjarnason
+-----------------------+
| 4. tbl. 21. mars 1994 |
+-----------------------+
1. Frá ritstjóra...............................................
2. Einn dauður hermaður í Bandaríkjahreppi -
Um útþenslustefnu Bandaríkjamanna á 19. öld ... Baldur Pálsson
3. Ógöngur fanganna .............................. Atli Harðarson
4. Hvað á ég að lesa? - Að finna bækur á Interneti ................ Sæmundur Bjarnason
5. Ísrael .................................... Jónas Gunnlaugsson
6. Nýjar ráðstefnur .......................... Sæmundur Bjarnason
7. Eitt gjaldsvæði er ekkert mál - Um lækkun símakostnaðar landsmanna...........Björn Davíðsson
8. Nýtt úr Netheimi - Þrjár fréttir úr Morgunblaðinu ............ Sæmundur Bjarnason
9. Faxmodem í stað faxtækis .............. Lárus Rafn Halldórsson
10. Gáfaða húsið .............................. Sæmundur Bjarnason
11. Bréf til blaðsins - Athugasemdir við grein um EARN ............... Maríus Ólafsson
12. Tölvubrandarar............................Sæmundur Bjarnason
+----------------------+
| 5. tbl. 9. júní 1994 |
+----------------------+
1. Frá ritstjóra ...............................................
2. Samstaða og sjálfsbjargarviðleitni ............ Atli Harðarson
3. Tölvurnar tefla ............................... Einar Karlsson
4. Algengir nafnaukar í DOS .................. Sæmundur Bjarnason
5. Nokkur orð um IRC 2.2.9 .................. Ingimar Róbertsson
6. Kreppan 1930 .............................. Jónas Gunnlaugsson
7. Stöð 2 BBS - In Memoriam .................. Sæmundur Bjarnason
8. Algengar skammstafanir og styttingar ...... Sæmundur Bjarnason
+---------------------------+
| 6. tbl. 8. september 1994 |
+---------------------------+
1. Frá ritstjóra ...............................................
2. Vísindi og siðferði ........................... Atli Harðarson
3. Úr einu í annað ........................... Sæmundur Bjarnason
4. Veraldar víðs vefur ....................... Tryggvi R. Jónsson
5. Upplýsingaþjóðvegurinn .................... Sæmundur Bjarnason
6. Tuttuguföld hraðaaukning ? ................ Sæmundur Bjarnason
7. Blöð og tímarit á Interneti ............... Sæmundur Bjarnason
8. Ódýr símatorgsþjónusta .................... Sæmundur Bjarnason
+--------------------------+
| 7. tbl. 8. desember 1994 |
+--------------------------+
1. Frá ritstjóra ...............................................
2. Altæk vél ..................................... Atli Harðarson
3. Tölvusamskipti - flutningsreglur ............. Björn Davíðsson
4. Fjarkennsla á Netinu ........................ Haukur Ágústsson
5. Aukatekjur .................................. Andri Haraldsson
6. Nokkur fersk fótmæli ...................... Sæmundur Bjarnason
Höfundar efnis:
Sæmundur Bjarnason
Atli Harðarson
Salvör Gissurardóttir
Guðbjartur Kristjánsson
John December
Aðalsteinn Bjarni Bjarnason
Björn Davíðsson
Tryggvi R. Jónsson
Halldór Björnsson
Albert Svan Sigurðsson
Ingimar Róbertsson
Baldur Pálsson
Jónas Gunnlaugsson
Lárus Rafn Halldórsson
Maríus Ólafsson
Einar Karlsson
Haukur Ágústsson
Andri Haraldsson
Netfanginu saemund@ismennt.is verður að líkindum lokað á
næstunni svo þeir sem vilja hafa samband við mig með
rafpósti geta í bili notað netfangið bac@treknet.is til
að koma pósti til mín.
Nýtt netfang verður svo vonandi kynnt fljótlega.
Ritstjóri.
