Hin upprunalega merking orðsins "jafnrétti" felur í sér að allir hafi sama rétt, sömu reglur gildi fyrir alla.

Þegar jafnrétti varð lykilhugtak í pólitískri umræðu á 18. öld þá giltu ekki sömu reglur fyrir alla og krafa um jafnrétti var þá fyrst og fremst krafa um að fólk af lægri stéttum hefði sömu pólitísk og borgaraleg réttindi og efri stéttirnar. Síðan hefur mikið vatn runnið til sjávar. Nú hafa allir fulltíða menn kosningarétt og eiga að heita jafnir fyrir lögum. Samt eru menn enn að krefjast jafnréttis.

Þeir sem tala mest um jafnrétti nú á tímum eru raunar öðrum þræði að fara fram á jöfn kjör, eða jöfnuð, fremur en jafnan rétt og krefjast þess að ríkið taki frá þeim sem njóta mikilla lífsgæða til að styrkja þá sem eru verr settir. Þetta er þó ekki öll sagan því þótt sömu lög gildi fyrir alla er baráttunni fyrir eiginlegu jafnrétti ekki lokið. Jafnrétti er nefnilega meira en það að sömu reglur gildi fyrir alla. Það felur líka í sér að þær reglur sem gilda séu álíka hagstæðar fyrir alla.

Þegar rætt er um jafnrétti til náms er yfirleitt verið að tala um jafnan rétt til einhverra gæða eða einhverrar þjónustu sem kostuð er af almannafé og nýtist mönnum til að læra, þroskast eða auka hæfileika sína. Þar sem jafn réttur þýðir að reglurnar sem gilda um úthlutun þessara gæða séu álíka hagstæðar fyrir alla getum við skilgreint jafnrétti nemenda til náms svo að kennslu, skólavist, námsgögnum og öðrum gæðum sem nýtast mönnum til að læra, þroskast eða auka hæfileika sína og eru kostuð af almannafé sé úthlutað eftir reglum sem eru álíka hagstæðar fyrir alla nemendur.

Með orðunum "álíka hagstæðar" er ég ekki bara að vísa til efnahagslegra hagsmuna nemenda. Ég á við alla réttmæta hagsmuni, þar á meðal hag þeirra af að þroskast, njóta virðingar og geta borið höfuðið hátt.

HVAÐA REGLUR ERU ÁLÍKA HAGSTÆÐAR FYRIR ALLA?

Þótt hægt sé að skilgreina hvað orðasambandið "jafnrétti til náms" merkir er ekki þar með sagt að það sé auðvelt að gera grein fyrir því hvernig skólakerfið þarf að vera til að þar ríki jafnrétti. Veldur þar mestu um að til þess að setja reglur sem eru álíka hagstæðar fyrir alla nemendur þurfum við að vita hverjir hagsmunir nemenda eru og hvernig á að bera þá saman.

Í sumum tilvikum, til dæmis þegar rætt er um skólagöngu fatlaðra, er vandalítið að henda reiður á hagsmunum nemenda og bera þá saman. Eigi reglur um kennslu, úthlutun námsefnis og annað sem lýtur að skólagöngu að vera álíka hagstæðar fyrir alla þá hljóta blindir til dæmis að eiga að fá hljóðbækur þegar aðrir fá venjulegar bækur og heyrnarlausir að njóta kennslu á táknmáli þegar aðrir fá kennslu á talmáli.

Meðan enn finnast augljós dæmi þess að nemendum sé mismunað með ósanngjörnum hætti hafa unnendur jafnréttis verk að vinna og þeir geta haldið ótrauðir áfram án þess að láta fræðileg vandamál vefjast fyrir sér. En stundum dugar brjóstvitið skammt og þá verður að takast á við þessi fræðilegu vandamál. Er jafnrétti pilta og stúlkna til dæmis betur tryggt með því að hafa kynin aðgreind í vissum fögum? Fram hafa komið þokkalega sannfærandi rök fyrir því að aðgreina stráka og stelpur í stærðfræði, raungreinum, handavinnu, líkamsrækt og víðar. En það eru líka til þokkalega sannfærandi rök gegn þessu. Vandinn er að við vitum ekki nógu vel hvaða kennsluhættir eru álíka hagstæðir fyrir stráka og stelpur til að geta fullyrt hvernig haga skal skólastarfi svo jafnrétti náist.

Til að átta okkur á því hvaða reglur eru álíka hagstæðar fyrir alla þurfum við að vita hvað er nemendum í hag og það er allt annað en auðvelt. Venjulegar þjónustustofnanir sem settar eru undir lögmál markaðarins hafa nothæfan mælikvarða á hvenær þær þjóna hag viðskiptavina sinna. Ef viðskiptavinirnir koma aftur og aftur og nýir bætast í hópinn þá sinnir stofnunin sínu hlutverki en fari viðskiptavinum fækkandi þá þjónar hún þörfunum ekki eins vel og fer á hausinn. Skólarnir hafa engan svona mælikvarða á hversu vel þeir þjóna hag nemenda sinna.

Þjónustustofnanir gera yfirleitt ráð fyrir að viðskiptavinirnir hafi sjálfdæmi um eigin hag. Hagsmunum þeirra er þjónað ef þeir fá það sem þeir vilja. Þar sem skóli er uppeldisstofnun en ekki þjónustustofnun er ekki hægt að gera ráð fyrir að nemendurnir hafi sjálfdæmi um eigin hag. Skólaskyldan felur meðal annars í sér að öllum er ætlað að ná markmiðum sem eru sett af hinu opinbera en ekki valin af hverjum nemanda fyrir sig. En það er heldur ekki hægt að gera ráð fyrir því að einhverjir sérfræðingar viti alltaf betur en nemendurnir og foreldrar þeirra hvað nemendum er í hag. Hér kemur að minnsta kosti tvennt til: Annars vegar er ekki alltaf hægt að komast að fræðilegum niðurstöðum og alhæfa mikið um hagsmuni nemenda því það er svo misjafnt sem mennirnir leita að og misjafn tilgangurinn sem fyrir þeim vakir. Hins vegar er framtíðin óviss - jafnvel þó við vissum allt um óskir, vonir og hæfileika nemanda þá gætum við ekki sagt með vissu hvers konar uppeldi og menntun sé honum fyrir bestu því við vitum ekki hvernig sá heimur verður sem hann mun lifa í á næstu öld.

Við þurfum einhvern meðalveg milli þess að ætla nemendum og foreldrum þeirra sjálfdæmi um eigin hag og þess að ætla öðrum að hafa vit fyrir þeim. Þetta þýðir að við verðum að finna milliveg milli þess að að leyfa nemendum og foreldrum að velja milli ólíkra námsmarkmiða og ólíkra leiða að þeim og þess að láta yfirvöld, embættismenn eða sérfræðinga stjórna því hvað hver lærir. Menn verða víst seint sammála um hvar hin gullni meðalvegur liggur en ég held að möguleikar foreldra og nemenda á að velja milli ólíkra skóla og skólagerða (og kannski líka ólíkra leiða innan sama skóla) séu of litlir. Við getum trúlega komist nær því að þjóna hagsmunum allra jafnvel og þar með nær sönnu jafnrétti með því að auka frelsi nemenda og foreldra.

Fjölbreytni getur stuðlað að því að fleiri finni skóla við sitt hæfi og þannig verið í þágu jafnréttis. Hún getur líka unnið gegn jafnrétti:

Meðan flestallir skólar voru reknir af ríkinu var hægt að benda á einn sökudólg þegar nemendum var mismunað. Nú eru grunnskólar reknir af mörgum sveitarfélögum. Nemendum kann því að vera mismunað án þess að neinn mismuni þeim. Sé betra að ganga í skóla í Borgarnesi en á Akranesi hver er þá að mismuna hverjum? Ekki yfirvöld í Borgarnesi, þau gera jafnvel við alla sína nemendur. Ekki heldur yfirvöld á Akranesi. Þau gera líka jafnvel við alla sína nemendur. Eigi sveitarfélögin að hafa eitthvert sjálfræði um hvernig þau reka sína skóla þá verður varla komið í veg fyrir eitthvert misrétti eftir búsetu og landshlutum. Hér getur fjölbreytileikinn verið andstæður jafnréttinu. Sé reynt að koma í veg fyrir misrétti með því að takmarka sjálfræði sveitarfélaganna þá er hætt við að þeim verði gert erfiðara fyrir að laga skólahaldið að sérþörfum sinna barna og það getur líka komið í veg fyrir að öll börn njóti jafnréttis til náms. Það er engin einföld formúla fyrir því hvernig á að tryggja öllum jafngóða menntun. Hér verður að haga seglum eftir vindi.

JAFNRÉTTI TIL NÁMS OG MISRÉTTI Í ÞÁGU ALMANNAHEILLAR

Nú kann einhverjum að þykja sem ég sé búinn að flækja málin meira en nóg og ég má svo sem vera ánægður ef ég hef komið ykkur í skilning um að það er allt annað en auðvelt að skipuleggja menntakerfi þannig að allir njóti jafnréttis til náms. En ég ætla samt ekki að láta staðar numið hér því það er alls ekki ljóst hvort rétt er og skynsamlegt að allir nemendur sitji við sama borð. Eiga reglurnar að vera jafnhagstæðar fyrir alla? Eiga hagsmunir allra að vega jafn þungt? Getur jafnrétti ekki stangast á við önnur mikilvægari markmið?

Hugsum okkur fátæka þjóð eins og Íslendingar voru fyrir 100 árum og gerum ráð fyrir að ríkissjóður ætli að verja einhverju fé til að mennta landsmenn. Væri ekki skynsamlegast fyrir ríkið að styrkja fáeina duglega námshesta til að þeir geti orðið læknar, kennarar og verkfræðingar og notað svo sérþekkingu sína til að bæta hag allra hinna? Ætti fátækt ríki ekki frekar að gera eitthvað í þessum dúr en að leggja áherslu á jafnrétti til náms?

Nú má hugsa sér að þótt fáir njóti námsstyrkja af opinberu fé þá sé því samt úthlutað eftir reglum sem taka tillit til jafnréttissjónarmiða. Það má til dæmis láta nemendur keppa um styrkina og haga keppninni þannig að vel gefin börn af fátæku foreldri eigi álíka möguleika og synir og dætur yfirstéttarinnar. En hvaða möguleika ættu til dæmis heyrnarlausir á að njóta menntunar á kostnað ríkisins? Litla sem enga.

Fátækt samfélag getur þurft að láta jafnrétti til náms víkja fyrir almannaheill. En hvað með auðugt samfélag? Flestir eru sammála um mikilvægi þess að skólastarf skili sem mestum árangri fyrir atvinnulíf, menningarlíf og framþróun vísinda og fræða. Þessu markmiði verður kannski best náð með því að styðja betur við bakið á sumum en öðrum. Kannski væri það öllum Íslendingum í hag ef ríkið styrkti betur rannsóknir á lífríki hafsins, yki framlög til sjávarútvegsfræða og veitti ríflega námsstyrki til þeirra sem skara fram úr í þeim vísindum. Með þessu væri verið að veita sumum nemendum betri fyrirgreiðslu en öðrum.

Þetta á ef til vill bara við á háskólastigi. Eru einhver rök sem mæla með því að nemendum á grunn- og framhaldsskólastigi sé mismunað með svipuðum hætti? Hér er fátt um einhlít svör. Þó má nefna að skólakerfið þarf að vera þannig upp byggt að það borgi sig fyrir nemendur að standa sig vel og þeir séu hvattir til að leggja sig fram. En nú eru sumir gáfaðri en aðrir, fá meiri stuðning að heiman og eru aldir upp við þroskavænlegri skilyrði. Hvernig eigum við að umbuna duglegum námsmönnum án þess að auka enn forskot þessara nemenda sem eiga auðveldast með að standa sig vel? Það getur verið erfitt og jafnvel ómögulegt að veita nemendum þá hvatningu sem þarf til að þeir leggi sig fram án þess að slá eitthvað af ítrustu kröfum um jafnrétti. Þegar ég segi að þetta sé erfitt er ég ekki að segja að menn skuli hætta að reyna - ég er miklu fremur að minna á að það er erfitt að reka góða skóla.

Krafan um jafnrétti getur stangast á við kröfuna um árangur og þá þarf að miðla málum. Því auðugra sem samfélagið er því meiri áherslu getur það lagt á jafnrétti en ef krafan um árangur verður alltaf að víkja þá er hætt við að samfélagið verði of fátækt til að hafa efni á jafnrétti.

ÓLÍKT GILDISMAT OG ANDSTÆÐAR SKOÐANIR

Skólakerfi okkar gerir ráð fyrir heimsmynd vísindanna eins og hún hefur mótast við vestræna háskóla, kristinni siðfræði og ríkjandi hugmyndum um lýðræði, jafnrétti, velmegun og framfarir. Nokkur hópur fólks er andvígur þessari hugmyndafræði. Til dæmis er kristnum bókstafstrúarmönnum illa við suma drætti í heimsmynd vísindanna, einkum þróunarkenninguna og nokkur hópur náttúruverndarsinna hefur illan bifur á viðteknum hugmyndum um velmegun og framfarir.

Við hljótum að spyrja hvort jafnrétti til náms skuli fela í sér að skólarnir geri öllum skoðunum jafn hátt undir höfði. Því hefur verið haldið fram að skólarnir eigi að leysa þetta vandamál með því að vera hlutlausir og forðast að taka afstöðu til ágreiningsmála. Þetta er ef til vill hægt í samfélagi þar sem allir hafa svipaða heimsmynd og svipað gildismat. Skólarnir geta þá hliðrað sér hjá því að taka afstöðu til þeirra fáu mála sem ágreiningur er um. En því víðtækari og djúpstæðari sem skoðanamunur er því erfiðara er að gæta hlutleysis og á endanum leiðir slíkt hlutleysi til þess að kennslan verður útþynnt og ómerkileg og félagsmótun og siðferðilegt uppeldi lenda í algerum handaskolum. Ef fjölhyggjan gengur svo langt að menn leggi allt að jöfnu og láti sem allar skoðanir séu jafngóðar þá fer hún að jafngilda tómlæti um mannleg verðmæti og úrræðaleysi frami fyrir siðferðilegum og pólitískum vandamálum.

Það er engin fær leið að reka skóla sem tryggir jafnrétti allra skoðana og sjónarmiða. Helst er hægt að nálgast slíkt jafnrétti með því að leyfa minnihlutahópum, sem eru andsnúnir einhverjum atriðum í hugmyndafræði ríkisskólanna, að stofna og reka sína eigin skóla fyrir sín eigin börn. Rekstur slíkra skóla kann þó í sumum tilvikum að stangast á við önnur markmið og aðrar gerðir jafnréttis.

Til eru trúflokkar sem er andvígir jafnrétti karla og kvenna og vilja innræta dætrum sínum auðmýkt og undirgefni og ala synina upp til að ríkja yfir væntanlegum eiginkonum sínum. Ætti ríkið að veita slíkum trúflokki fyrirgreiðslu svo hann geti rekið sinn eigin skóla fyrir börn sín á þeim forsendum að ólíkar skoðanir skuli njóta jafnréttis eða á kannski að banna þetta á þeim forsendum að kynjunum skuli ekki mismunað? Eins og víðar er hér vandrataður meðalvegurinn milli jafnréttis og annarra markmiða sem eru ekki síður mikilvæg og það sem verra er: jafnrétti á einu sviði getur stangast á við jafnrétti á öðru sviði. Til dæmis getur jafnrétti ólíkra lífsskoðana og jafnrétti kynjanna stangast á.

Atli Harðarson - 1997

Netútgáfan - mars 1998